S.T. S. H. ning Birqisim Wekilliri Gérmaniyening Mayniz Sheheride Paaliyet Élip Bardi

Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümitining bir qisim wekilliri bu ayning 27-küni Gérmaniyening Mayniz sheheride ötküzülgen Türk kulturi paaliyitige qatniship, Sherqiy Türkistanning bügünki weziyitini anglatti.



Bu paaliyetke Yawropaning herqaysi döletliridin kelgen Türkiye dölitining parlamént ezaliri, chong teshkilatlirining reyisliri, jamaet erbapliri, dangliq senetkarlar bolup 2000 gha yéqin kishi qedem teshrip qildi.Paaliyetke Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümitining Yawropa temsilchiliki teklip bilen qatnashti we Xitay tajawuzchillirining boyunturuqi astidiki Sherqiy Türkistan xelqining yérim esirdin buyanqi tartqan éghir külpetlirini, Sherqiy Türkistanning bügünki weziyitini anglitish pursitige ige boldi.

Bu paaliyette bir qisim muhim teshkilatlar özlirining teshwiqat yaymillirini, paaliyet qatnashquchillirining diqqitige sunghan bolup, ularning qatarida Sherqiy Türkistan milliy dawasighimu alahiyde yer ayrildi.Sherqiy Türkistan üchün ayrilghan bölekke Sherqiy Türkistan Jumhuriyitining Dölet bayriqi taqalghandin bashqa, tariximiz, medeniyitimiz, örpi-adetlirimiz we bügünki siyasiy teqdirimizge ayit her türlük boyumlar tizildi.



Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümiti Yawropa temsilchilikidin Korash Atahan bir qisim hemraliri bilen bu paaliyetke qatniship, Xitay tajawuzchillirining wetinimiz Sherqiy Türkistanda yürgüziwatqan érqiy we cultural qirghinchiliqini pash qildi. Ular yighingha qatnashqan bir qisim muhim erbaplargha Xitaylarning “5-Iyul Sherqiy Türkistan Xelq inqilawi”ni qandaq basturiwatqanliqi, Uyghur yashlirigha bériliwatqan her türlük éghir siyasiy jazalar, Guentanamogha, Kambodijadin qayturulghan 22 qérindishimizgha, hazirghiche Xitay dunyagha ochuq élan qilip ölümge buyrighan yashlirimizgha we Sherqiy Türkistanning dunya bilen bolghan her türlük alaqillirigha ayit eng yéngi uchurlarni anglatti.



Bu paaliyette Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümiti bir tizgah hazirlap, tizgahqa Sheerqiy Türkistan Dölitining dölet bayriqini we ikkinchi jumhiriyitimizning Prezidenti Ahmetjan Qasimi, Bash qomandan Delilqan Sogurbay we Géniral Is´haqbeg qatarliqlarning chongaytilghan resimlirini taqidi we ikki jumhuriyitimizge ayit qimmetlik resim we tarixiy kitaplarni körgezme qildi.




Sherqiy Türkistan wekilliri hazirlighan, milliy Armiyemizge ayit her türlük tarixiy xatiriler kishilerning intayin qiziqishini qozghidi. Sherqiy Türkistanliq wekiller Körgezmige ishtirak qilghanlargha Sherqiy Türkistanning tünügüni we bügüni ekis ettürülgen VCD, CD, Kitab, Berishur we teshwiqat wariqi qatarliqlarni tarqatti.


Hökümitimiz wekilliri yene Sherqiy Türkistan dawasigha destek bériwatqan we aktip qatnishiwatqan bir qisim kishilerge Sherqiy Türkistanning dölet bayriqi we iznak qatarliqlarni teqdim qilip ulargha bolghan teshekkurini we ümid arzulirini otturgha qoydi.

Bu paaliyet 2009-yili 12-Ayning 27-küni Gérmaniye waqti saet 14:00 de bashlinip, 22:00 ge qeder dawamlashti. Paaliyette Türk dunyasigha tonulghan senetkar, naxshichilardin Mustafa Shepeq qatarliqlar Sherqiy Türkistan dawasigha béghishlanghan qimmetlik eserlirini jamaetke teqdim qildi. Paaliyet janliq, mezmunluq we ghelbilik élip bérildi.

Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümiti Medeniyet We Teshwiqat Ménistirliki


28-Dékabír 2009 Gérmanyie

Deported Uyghur Had Cambodian Visa

-A legal visitor in Cambodia was apparently swept up in a mass deportation to China.

2009.12.23
Photo: Wikipedia

Phnom Penh airport

WASHINGTON—One of 20 ethnic Uyghur asylum-seekers deported from Cambodia to China as illegal migrants entered the country legally and on the advice of U.N. refugee officials, Radio Free Asia (RFA) has learned.

Aikebaerjiang Tuniyaz, 27, left China in March 2009 after serving a one-year jail term in Liudawan prison in Urumqi for allegedly “leaking secret information abroad.”

Tuniyaz, born in Aksu and a graduate of Shanghai Jiaotong University, spoke in 2007 with RFA’s Uyghur service about the shooting of a Uyghur man by Chinese security forces in Urumqi, capital of the Xinjiang Uyghur Autonomous Region (XUAR).

Tuniyaz entered Thailand in early 2009 and sought asylum through the Bangkok office of the U.N. High Commissioner for Refugees (UNHCR), where a staff member suggested he might expedite the process by approaching the UNHCR office in the Cambodian capital, Phnom Penh, instead, he said in an earlier interview.

He obtained a visa through the Cambodian embassy in Bangkok and entered Cambodia legally, he said. Tuniyaz was in Cambodia legally when deadly ethnic rioting erupted in Urumqi on July 5 this year.

The 20 Uyghur Muslims deported Saturday under intense Chinese pressure had fled to Cambodia in search of asylum after witnessing and documenting violent ethnic riots in the restive western Chinese region of Xinjiang this summer that left nearly 200 dead.

They had warned the UNHCR that they feared long jail terms or even the death penalty if they were sent back to China, according to statements obtained by The Associated Press.


A map showing China's Xinjiang Uyghur Autonomous Region and Cambodia.

Tuniyaz had been translating for and staying with the group of 21 Uyghurs in Phnom Penh—two are said to have fled—when the group was detained.

Cambodia said it expelled the Uyghurs because they had illegally entered the country. It has since been sharply criticized by Washington, which said the deportations would harm bilateral ties with the United States, though they may have strengthened relations with Beijing.

On Monday, China signed off on more than U.S. $1.2 billion in aid to Cambodia during a visit there by Vice President Xi Jinping. The assistance, including 14 agreements for grants and loans, ranges from help in building roads to repairing Buddhist temples.

More protests

The European Union said Monday it was "deeply concerned" about Cambodia's decision to return the group of Uyghurs to China and urged Beijing to respect the rights of the returnees.

On Tuesday, U.N. Special Rapporteur on Torture Manfred Nowak slammed the deportations.

“This is a blatant violation of Cambodia’s obligations under the principle of non-refoulement as stipulated in Article 3 of the U.N. Convention Against Torture,” Nowak said in a statement.

Nowak said that he had reports of “severe torture” in Xinjiang following the unrest and that recent executions there violated “the most basic fair trial guarantees.”

“I am calling on the Chinese authorities to treat the 20 persons humanely upon return in accordance with international standards, to grant access to them in case they are detained and to afford them due process guarantees, if charged with criminal offenses”, he added.

U.N. Independent Expert on Minority Issues Gay McDougall called on Beijing to allow U.N. rights envoys to examine ethnic tensions in Xinjiang after the deadly violence there.

Original reporting by Shohret Hoshur for RFA’s Uyghur service. Uyghur service director: Dolkun Kamberi. Written in English by Sarah Jackson-Han.

http://www.rfa.org/english/news/uyghur/deported-12222009150841.html

Copyright © 1998-2009 Radio Free Asia. All rights reserved.

20 Uyghur now face death sentence for China riots

December 4, 2009 8:08 a.m. EST


Beijing, China (CNN) -- Three more people were sentenced to death for their roles in riots that killed about 200 in western China in July, state media reported Friday.

One more person got life in prison, while three others received jail terms, China Daily reported.

That brings to at least 20 the total number of people who have received the death penalty as a result of the unrest.

On Thursday, five others received death sentences in a trial involving 13 suspects, China Daily reported. The remaining eight received prison time, according to the newspaper.

By Thursday, 34 suspects had been prosecuted in the violent ethnic clashes in China's Xinjiang autonomous region, the newspaper said.

The riots in July were prompted by long-simmering resentment between minority Uyghurs and majority Han Chinese. The Uyghurs are mostly Muslims in Xinjiang. Some Islamists refer to the region as East Turkistan.

The riots followed a June melee at a toy factory in Guangdong province, where many migrants, including Uyghurs, have moved in search of work, according to the state-run Xinhua news agency. The brawl led to the death of two Uyghurs, Xinhua said.

In September, China sent 7,000 officials to Urumqi to ease tensions after Han Chinese protested a series of random attacks, in which Uyghurs used syringes as weapons.

China's constitution guarantees ethnic minorities equal rights. However, minority groups such as the Uyghurs say the Han discriminate, and ethnic tensions run deep.

http://www.cnn.com/2009/WORLD/asiapcf/12/04/china.xinjiang/index.html

Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümitining Bayanati



-22 Qérindishimizning Xitaygha Qayturup Bérilgenliki Insaniyetke Qarshi Jinayet


Xitay mustemlikichilliri eziz wetinimiz Sherqiy Türkistanni bésiwalghan 60 yildin bériqi hayatimizni oylisaq, bu jeryanda insaniyet tarixida kemdin-kem körilidighan tiragédiyelerni bashtin kechürgenlikimiz ayan bolidu.Bu 60 yil Sherqiy Türkistan xelqining köz yashliri déngiz, qanliri derya bolup aqqan, qanche ming yilliq medeniyiti xaniweyran qilinghan, érqiy we kultural qirghinchiliqning qurbanigha aylanghan 60 yil boldi.Bu jeryanda qehriman, eqil-parasetlik, emgekchan Sherqiy Türkistan xelqi özlirining zulumgha bash egmeydighan, hörlük we musteqilliqqe telpünüp yashaydighan milliy iradisini toxtimay jariy qilip kelmekte.

Xitay tajawuzchilliri wetinimizni ishghal qiliwalghandin béri qattiq-yumshaq charilerning hemmini ishqa sélip, millitimizni tarix sehipisidin öchürüp tashlap, Ata mirasimiz Sherqiy Türkistanni özlirining menggülük téritoriyesige aylanduruwélish üchün tirishmaqta. Xitay basmichilliri xelqimizni milliy maaripi we yerlik örpi-adetliridin uzaqlashturup, nadan, bilimsiz, namrat we qalaq halette turushqa mejburlap, yer asti we yer üsti bayliqlirimizni bulang-talang qilip, tebiéy köpüyüshimizge we bir millet süpitide qed kötürüp turushimizgha dölet térorini ishqa sélip buzghunchiliq qiliwatidu.

Sherqiy Türkistan xelqi yoqarqi mustemlike yillirida öz milliy kimlikini, insaniy izzet-hörmitini qoghdap qélish we yoqarqidek adaletsizliklerning yamrap kétishining aldini élish meqsidide 500 qétimdin artuq chong-kichik qarshiliq körsitish herketlirini élip bérip, özlirining xelqara qanunlar teripidin himye qilinidighan heq hoquqlirini telep qilghan bolsimu her qétim Xitaylar teripidin qanliq basturulup kelmekte.

Bolupmu 2009-yili 7-Ayning 5-Küni Sherqiy Türkistanning bashbaliqi Ürümchide otturgha chiqqan tinch shekilde élip bérilghan Xeliq herkitining Xitaylar teripidin rehimsizlerche basturulishi, Xitay dölitining Sherqiy Türkistanda ishlewatqan érqiy we kultural qirghinchiliqining polattek pakiti süpitide, xelqara jamaetchilikning köz aldida turmaqta.


Xitaylar 2009-yili 7-Aydin hazirghiche, Sherqiy Türkistanning erkin dunya bilen bolghan her-türlük alaqisini üzüp tashlap, xelqimizni türkümlep qolgha élip, kolliktip ölüm we her türlük qamaq jazasigha höküm qilip, xelqimizni öz wetinide dozaq hayatini yashashqa mejburlimaqta.Zulum we tengsizlikke, adaletsizlik we kolliktip qirghingha duch kelgen xelq yurt-makanlirini tashlap her-terepke qéchishqa bashlidi.Ularning bir qismi yeni 22 kishi janlirini qutuldurup qélish meqsidide ikki ay ilgiri Vitnamgha andin Kambodjagha kélip, Birleshken Döletler Teshkilati musapirlar mehkimisidin siyasiy panaliq tiligen bolsimu, iltija waqtida qobul bolmighanliqi, Xitay hökümitining Kambodjagha siyasiy, iqtisadiy bésim ishlitishi we Xelqara küchlerning we démokirattik döletlerning mesilige jiddiy qarimighanliqi sewebidin Xitaygha qayturuldi.

Xitay Sherqiy Türkistanda yüz bergen „5-Iyul Sherqiy Türkistan Xelq Inqilawigha“ selbiy baha bérip, 50 minggha yéqin kishini naheq jazalighan, 5 minggha yéqin kishini her türlük yollar bilen qirip tashlighan weziyette, Kambodja hökümitining Xelqara qanunlarni közge ilmay, insanperwerlik qélipidin chiqip, heqqaniyet we erkinlik üchün tinch shekilde qarshi pikirini ipadiligen bolsimu, ölüm girdawigha qistap kélingen mesum we biguna Uyghurlarni Xitay hökümitige qayturup bérgenlik jinayiti üchün qattiq naraziliqimizni ipadileymiz.

Xitaylar Sherqiy Türkistanda séstimiliq we pilanliq shekilde Assimilatsiye we ériqiy qirghinchiliq jinyaitini ishlewatidu.Biz Kambodja hökümitining Xitayning Sherqiy Türkistanda insanliqqa qarshi élip bériwatqan jinayitige hemshirik bolghanliqidin ibaret bu qilmishini untup qalmaymiz we ularni qattiq eyipleymiz.

Biz Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümiti bolush süpitimiz bilen, BMT, Yawropa Ittipaqi we Gheriptiki démokirattik döletlerning jiddi herket qollunup, Kambodjaning bu jinayi qilmishini qattiq eyiplishini, Xitayning qayturup ketken qerindashlirimizgha we naheq türmilerde yétiwatqan qanche minglighan siyasiy tutqunlargha xalighanche ziyankeshlik qilishining aldini élish üchün her türlük yollar arqiliq izdinip, Sherqiy Türkistanda tajawuzchilar teripidin ishliniwatqan Insaniyetke qarshi qilmishlargha xatime bérish üchün tirishchanliq körsitishini telep qilimiz.


Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümiti

20.Dikabér 2009

Uyghurs Sent Back to China
2009-12-19

On the even of a high-level Chinese visit, Cambodia returns a group of asylum-seekers to China.


AFP

Chinese riot police patrol the streets in a truck with a banner promoting ethnic unity in Urumqi, July 9, 2009.

PHNOM PENH—Cambodian authorities have returned to China a group of ethnic Uyghurs who had sought asylum here, despite international concern that they could face torture and execution for allegedly taking part in deadly ethnic riots in China this year.

Cambodian Interior Ministry spokesman Lt. Gen. Khieu Sopheak said 20 Uyghurs —a distinct ethnic minority concentrated in China’s northwestern-most corner— were put on a special plane sent from China that left Phnom Penh International Airport late Saturday.

“They are going back to China,” he said.

Beijing has called the asylum seekers “criminals” without offering evidence to support the charge.

Rights groups, which urged Phnom Penh to stop the deportations, say Cambodia is bound by a 1951 convention on refugees pledging not to return asylum-seekers to countries where they will face persecution.

The move came a day before Chinese Vice President Xi Jinping visits Cambodia as part of a four-country tour.

Cambodia is expected to sign 14 agreements with China during Xi's visit related to infrastructure construction, grants, and loans, Reuters reported.

Cambodia has already received more than U.S. $1 billion in foreign direct investment from China, which in October agreed to provide U.S. $853 million in loans to the impoverished country for dams, infrastructure, and irrigation projects.

Call to stop

The United States, the United Nations, and human rights groups had urged Cambodia to stop the deportation.

“We are deeply disturbed by the reports that the Cambodian government might forcibly return this group of Uyghurs without the benefit of a credible refugee status determination process,” U.S. Embassy spokesman John Johnson in Phnom Penh said earlier.

Washington had no immediate reaction to the Uyghurs’ return.

Cambodia’s Foreign Ministry spokesman, Koy Kuong, said in an interview Friday that Phnom Penh had determined the Uyghurs had entered the country illegally and would be returned to China.

“All 20 [Uyghurs] illegally entered Cambodia, because they have no immigration papers, no visa. Therefore they violate Cambodia's 1994 immigration law. They have to be deported, because they are illegal immigrants,” Koy Kuong said.

Uyghur sources said the Uyghur asylum-seekers fear detention, torture, and possible execution in China for allegedly taking part in deadly ethnic riots in July in Urumqi, capital of the Xinjiang Uyghur Autonomous Region.

Borders tighter

China has meanwhile tightened its southeastern border, Uyghur sources say, and has detained 31 Uyghurs since Sept. 15 in the southern cities of Shenzhen and Guangzhou and in the central city of Kunming, either for trying to flee the country or for allegedly aiding others in fleeing China.

The Chinese government has detained hundreds of Uyghurs, and at least 43 Uyghur men have disappeared in the wake of ethnic violence that erupted in Urumqi on July 5, according to Human Rights Watch, which says the actual number of disappearances is likely far higher.

Nearly 200 people were killed in the clashes, by the Chinese government’s tally. Twelve people have since been sentenced to death in connection with the violence.

Police have meanwhile detained more than 700 people in connection with the unrest, according to earlier state news reports.

Uyghurs, a distinct and mostly Muslim ethnic group, have long complained of religious, political, and cultural oppression by Chinese authorities, and tensions have simmered in the Xinjiang region for years.

Original reporting by RFA's Khmer and Uyghur services and by news agencies. Khmer service director: Sos Kem. Uyghur service director: Dolkun Kamberi. Executive producer: Susan Lavery. Written and produced in English by Sarah Jackson-Han.
http://www.rfa.org/english/news/cambodia/sentBack-12192009202632.html
Copyright © 1998-2009 Radio Free Asia. All rights reserved.

Call for Uyghurs’ Release
2009-12-15

Several editors of prominent Uyghur Web sites and their colleagues are being held by the Chinese authorities, according to a relative of one detainee.


AFP

Uyghurs at an Internet cafe in Urumqi, capital of China's northwestern Xinjiang Uyghur Autonomous Region, April 1, 2008.

WASHINGTON—An exiled Uyghur Web editor has called for the release of dozens of his colleagues, who he says were detained by Chinese authorities in the wake of deadly ethnic violence in the Xinjiang regional capital, Urumqi, last July.

Dilmurat Parhat, co-founder of the Uyghur-run Web site Diyarim, closed by the authorities after the clashes, called for more international attention to the plight of dozens of Uyghur online activists now being held in specially set up centers.

“The situation of the Uyghur Web site organizers is very dangerous,” Parhat, who is himself currently in Britain and who has been warned not to return home for fear of arrest, said.


“I strongly request that all the organizations and individuals who support democracy should put great pressure on China and protect those people from being sentenced by a biased Chinese court system.”

He said he knows of four Uyghur full-time Web site managers now being held: his brother Dilshat Parhat, and Nureli, who founded the Uyghur Web site “Selkin,” their supervisor Muhemmet, and Obulkasim, an employee of the Web site “Diyarim.”

Three volunteer Web site supervisors—Muztagh, Lukchek, and Yanchukchi—were also detained, along with two women—Heyrinsa and Halnur—who were students at the Xinjiang Art Institute.

No comment was available from authorities in the Xinjiang Uyghur Autonomous Region (XUAR), where most Uyghurs, a distinct Turkic minority, live.


New law on Web sites

In addition, a Uyghur university lecturer named Erkin was also detained, he said.

Parhat said his brother Dilshat Parhat was first detained July 24, along with Web site supervisor Obulkasim and seven other employees. They were released Aug. 2 and detained again on Aug. 7.

“That was the second time that he was arrested without being shown any warrant for his arrest. He has not been released since,” he added.

Regional Communist Party leaders in the northwestern Xinjiang Uyghur Autonomous Region blamed some Uyghur-run Web sites for fomenting ethnic strife following the July ethnic rioting, in which at least 197 people died.

The Xinjiang parliament recently passed a law forbidding anyone from using the Internet to support Uyghur aspirations for independent rule.

Uyghur sources said around 100 Web sites were closed down in the crackdown, which followed the violence in the regional capital, Urumqi, which overseas Uyghur groups say was triggered when police fired on a peaceful demonstration of Uyghurs, many of them students.

Ilshat Hassan, U.S.-based spokesman for the World Uyghur Congress, said Chinese authorities appear to be detaining online editors and shutting down Web sites to conceal reports of alleged official brutality.

“They don’t want the people to know why they are arresting [dissidents] and what their fate is, so that they can rule by dividing,” Hassan said.

Official blame

Prominent Beijing-based Uyghur economist Ilham Tohti has said in the past that his sites have been shut down. He has been detained and interrogated for publicly taking issue with the official line.

Tohti’s blog, Uyghur Online, publishes in Chinese and Uyghur and is widely seen as a moderate, intellectual Web site addressing social issues. Authorities have closed it on several occasions.

Uyghur Online was specifically targeted, along with exiled Uyghur leader Rebiya Kadeer, in a July 5 speech by the governor of Xinjiang, Nur Bekri, as an instigator of the clashes.

Beijing has accused U.S.-based Uyghur businesswoman Rebiya Kadeer of stirring up unrest among Uyghurs back in China, a charge Kadeer has denied.

Parhat said his brother and colleagues were thought to be at a large unofficial detention facility near Urumqi airport set up to house a large number of detainees in the wake of the violence.

“It is unclear which prison they are in now,” he said.


“As I heard it, the place where they are being held is a temporary prison.”

“A friend who works for the police said it was a place to hold the young people who attended the July 5 incident.”

Xinjiang, Uyghurs cut off

He said the authorities have given no official word on any charges that might be brought against the men, nor have their relatives been allowed to visit them.

In a report Oct. 29, the nonprofit press freedom group Reporters Without Borders (RSF) said its survey had found more than 85 percent of Web sites dedicated to the Uyghur community—in Uyghur, Mandarin, and English—were “blocked, censored, or otherwise unreachable” in Xinjiang.

Urumqi residents have frequently reported being cut off from the outside world entirely, as the authorities block media and social networking sites such as Facebook, Twitter, and YouTube.

Uyghurs, a distinct and mostly Muslim ethnic group, have long complained of religious, political, and cultural oppression by Chinese authorities, and tensions have simmered in the Xinjiang region for years.


Original reporting in Uyghur by Mehriban. Uyghur service director: Dolkun Kamberi. Translated from the Uyghur by Chughluk. Written for the Web in English by Luisetta Mudie. Edited by Sarah Jackson-Han.

http://www.rfa.org/english/news/uyghur/uyghurrelease-12152009110742.html
Copyright © 1998-2009 Radio Free Asia. All rights reserved.

Türkiyie Yiltiz Téxnika Uniwérsitétidiki Muhakime Yighin: 'Sherqiy Türkistanning Ötmüshi We Bügüni'
Muxbirimiz Arislan

2009-12-15


Yéqindin buyan türkiyining her qaysi sheherliridiki uniwérsitétlarda arqa ‏- Arqidin uyghur mesilisi heqqide yighin échilmaqta. 2009 ‏- Yili 12 ‏- Ayning 10 ‏- Küni istanbuldiki yiltiz téxnika uniwérsitétida "sherqiy türkistanning ötmüshi we bügüni " namliq yighin ötküzüldi. Bu yighin yiltiz téxnika uniwérsitétining tarix we medeniyet kulubi teripidin uyushturuldi.


RFA Photo / Arslan


Süret, 2009 ‏- Yili 12 ‏- Ayning 10 ‏- Küni istanbuldiki yiltiz téxnika uniwérsitétida ötküzülgen "sherqiy türkistanning ötmüshi we bügüni " namliq yighindin bir körünüsh.

Yighingha yiltiz téxnika uniwérsitétining oqutquchi we oqughuchiliridin köp sanda kishi ishtirak qildi. Yighingha sherqiy türkistan yashlar teshkilatining pexri reisi arslan aliptékin, sherqiy türkistan Sürgündiki hökümitining bash ménistiri Ismail Chingiz qatarliq shexsler teklip bilen qatniship yighinda sherqiy türkistanning ötmüshi we bügüni heqqide söz qildi.

Yighingha tarix we medeniyet kulubining katipi mehmet xaqan riyasetchilik qildi. Yighinda tarix we medeniyet kulubining bashliqi murat höseyin ependi échilish nutqi sözlidi.

Yighinda tarix we medeniyet kulubining katipi mehmet xaqan bu yighinni uyushturushtiki asasi meqsiti heqqide söz qilip mundaq dédi: "yüz yillardin béri xitay zulum astida qalghan we 60 yildin biri xitay ishghal astida qalghan türk ‏- Islam jughrapiyisining qanighan yarisi sherqiy türkistanni téximu yéqindin bilish we bildürüsh, tarix we medeniyet kulubining asasliq wezipiliridin biridur. Biz tarix we medeniyet kulubi, tariximizgha ige chiqishqa wede qilduq we buni destur bilip xizmet bashliduq, bügün siler bilen bu ehmiyetlik mesilini anglash we anglitish üchün bu yerge toplanduq. Biz bügün sherqiy türkistan mesilisining 1759 ‏- Yildiki xitay ‏- Manju ishghalidin biri dawam qilip kéliwatqan bir mesile ikenlikini, 1949 ‏- Yili hakimiyet özgergende, xitay döliti ishghal qilish herikiti bashlighanliqini, 60 yil dawam qizil xitay yürgüzgen zulum siyasetlirini we ijra qiliwatqan qirghinchliqlarni pütkül dunyadin yoshurup qélish üchün sherqiy türkistanni tashqi dunya bilen alaqisini üzüshtin ibaret siyaset yürgüzgenlikini chüshinimiz."

Yighinda yene sherqiy türkistan Sürgündiki Hökümitining bash ménistiri Ismail Chingiz "sherqiy türkistanda qirghinchiliq" dégen témida söz qilip mundaq dédi: "xelqara kishilik hoquqqa diqqet qiliniwatqan bu menilik künde, 1949 ‏- Yilidin hazirghiche qizil xitayning ishghal we istila astida boliwatqan sherqiy türkistan xelqi her türlük kishilik hoquqliridin mehrum yashimaqta. Xitayda kishilik hoquq depsendichilikige alaqidar éniq bir melumat élish uchur ‏- Alaqe qilishqa cheklime qoyghanliqi üchün igillimek bek qiyin emma shuni diyeleymizki, ochuq ashkara otturigha chiqip, kommunist partiyige qarshi chiqqanlar, partiye emeldarlirigha qarshi chiqqanlarning hayati bixeter emes. Xitayda kommunist partiyige, hakimiyetke, qarshi chiqqan her xil türdiki muxalip heriketler we démokratik paaliyetler rehimsizlerche basturulidu."

Ismail chingiz sözide yene xitayda ölümge höküm qilinghan mehbuslarning ehwali heqqide toxtilip mundaq dédi: "ölüm jazasigha höküm qilinghan mehbuslargha türmilerde we ölüm jazasini ijra qiliwatqan orunlarda pütünley insan qélipidin chiqqan muamile qilinidu. Ölümge höküm qilinghan mehbuslarni kishilerning köz aldida oq bilen étip öltüridu, ölgen shexsning ailisidin oq puli élinidu. Insaniyet üchün özi ölgen oqning pulini özi töleshtin artuq, éghir xorluq bolmaydu. Xitayda siyasi jinayetchilerning, derizisi yoq qarangghu kamérda qattiq tash üstide put - Qolliri baghlanghan halda qamalghanliqi hetta hajet qilghusi kelse yatqan yérige hajet qilidighanliqi ispatlanghan bolup bu ehwal kishilik hoquq teshkilatlarning doklatlirida enge élindi."

Yighin axirida oqughuchilar yighinda söz qilghuchilardin soal soridi.

Bir oqughuchining, "men bügün sherqiy türkistan heqqide köp melumatqa ige boldum. Biz, sherqiy türkistan xelqi üchün néme ish qilishimiz kérek?" dégen soaligha ismail chingiz jawab bérip mundaq dédi: "siz sherqiy türkistan mesilisini kishilik hoquq teshkilatlargha, démokratiye döletlerge we yéqin etraptiki kishilerge anglatsingiz, bu yighinda otturigha qoyulghan mesililerni türkiye parlamént ezalirigha pochta we intérnét xéti arqiliq yollap ulargha bildürelisingiz, bu eng muhim xizmet, siz xalisingiz bu ishni qulay we chiqimsiz halda qilalaysiz hemde sherqiy türkistan mesilisini parlamént ezalirigha anglatqan bolisiz, parlamént ezaliri sherqiy türkistan mesilisini parlaméntta otturigha qoysa bu sherqiy türkistan üchün eng chong xizmet bolidu," dédi.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/yildiz-uniwersitetida-yighin-12152009185528.html/story_main?encoding=latin


Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

The Nobel Prize in Literature 2009 for Herta Müller

Herta Müller (born 17 August 1953) is a Romanian-born German novelist, poet and essayist noted for her works depicting the harsh conditions of life in Communist Romania under the repressive Nicolae Ceauşescu regime, the history of the Germans in the Banat (and more broadly, Transylvania), and the persecution of Romanian ethnic Germans by Stalinist Soviet occupying forces in Romania and the Soviet-imposed communist regime of Romania.

Müller has been an internationally-known author since the early 1990s, and her works have been translated into more than 20 languages.[2][3] She has received over 20 awards, including the 1994 Kleist Prize, the 1995 Aristeion Prize, the 1998 International IMPAC Dublin Literary Award and the 2009 Franz Werfel Human Rights Award. On 8 October 2009 it was announced that she had been awarded the 2009 Nobel Prize in Literature.


Life and career
Müller was born in Niţchidorf (German: Nitzkydorf), a historically German-speaking village in the Romanian Banat in western Romania. The daughter of Banat Swabian farmers, her family was part of Romania's German minority. Her grandfather had been a wealthy farmer and merchant. Her father served in the Waffen SS[4] and her mother survived five years in a Gulag forced labour camp in the Ukraine (then part of the Soviet Union) after World War II,[5] sharing the fate of around 100,000 ethnic Germans deported from Romania to forced labor camps in the Soviet Union[6]. Her native language is German; only in grammar school did she learn Romanian.[7] She was a student of German studies and Romanian literature at the Timişoara University.

In 1976, Müller began working as a translator for an engineering factory, but was dismissed in 1979 for her refusal to cooperate with the Securitate, the Communist regime's secret police. After her dismissal she initially earned a living by teaching kindergarten and giving private German lessons. Her first book, Niederungen (Nadirs), was published in Romania in German in 1982, in a state-censored version. The book was about a child's view of the German-cultural Banat.[8] Müller was a member of Aktionsgruppe Banat, a group of German-speaking writers in Romania who supported freedom of speech over the censorship they faced under Ceauşescu's government, and her works, including The Land of Green Plums, deal with these issues.[9][10]. Radu Tinu, the Securitate officer in charge of her case, denies that she ever suffered any persecutions.[11], a claim that is opposed by Müller's own version of her (ongoing) persecution in an article in the German weekly Die Zeit in July 2009 [12].

After being refused permission to emigrate to West Germany in 1985, Müller was finally allowed to leave along with her husband, novelist Richard Wagner, in 1987, and they settled in West Berlin, where they still live.[13] In the following years she accepted lectureships at universities in Germany and abroad. Müller was elected to membership in the German Academy for Writing and Poetry in 1995, and other honorary positions followed. In 1997 she withdrew from the PEN centre of Germany in protest of its merger with the former German Democratic Republic branch. In July 2008, Müller sent a critical open letter to Horia-Roman Patapievici, president of the Romanian Cultural Institute in reaction to the moral and financial support given by the institute to two former informants of the Securitate participating at the Romanian-German Summer School.[14]

In 2009, her novel Everything I Possess I Carry With Me (German: Atemschaukel) was nominated for the German Book Prize (Deutscher Buchpreis) but the prize was won by Kathrin Schmidt's book Du stirbst nicht. In this book, Müller describes the journey of a young man to a gulag in the Soviet Union as an example of the fate of the German population in Transylvania after World War II. It was inspired by the experience of poet Oskar Pastior, whose oral memories she had made notes of, but also by what happened to her own mother.

Critic Denis Scheck described visiting Müller at her home in Berlin and seeing that her working desk contained a drawer full of single letters cut from a newspaper she had entirely destroyed. Realising that she used the letters "to recombine her own literary texts", he felt he had "entered the workshop of a true poet".[15]

The Swedish Academy awarded the 2009 Nobel Prize in Literature to Müller "who, with the concentration of poetry and the frankness of prose, depicts the landscape of the dispossessed.".[4] The spokesman of the Swedish Academy compared Müllers style and her use of German as a minority language with Franz Kafka and pointed out the influence of Kafka on Müller. The award coincided with the 20th anniversary of the fall of communism. Michael Krüger, head of Müller's publishing house, stated: "By giving the award to Herta Müller, who grew up in a German-speaking minority in Romania, the committee has recognized an author who refuses to let the inhumane side of life under communism be forgotten"[16]

She received the Franz Werfel Human Rights Award in the Frankfurt Paulskirche in November 2009, for her novel Everything I Possess I Carry With Me. The award was presented by Erika Steinbach. Ten survivors of Soviet concentration camps were present at the ceremony.[17]

Influences

Although Müller has not publicly spoken at length on specific people or books that have influenced her on a literary level, she has attributed her roots to other sources, the most prominent of these being her university studies in German and Romanian literature. When comparing the two languages, she noted that a simple concept such as a falling star can be interpreted so differently. "We’re not only speaking about different words, but about different worlds. [For example] Romanians see a falling star and say that someone has died, with the Germans you make a wish when you see the falling star." Müller also went on to say that Romanian folk music holds a special place in her heart. "When I first heard Maria Tanase she sounded incredible to me, it was for the first time that I really felt what folklore meant. Romanian folk music is connected to existence in a very meaningful way." [18]

Another strong source of influence has been Müller's husband, Richard Wagner.[citation needed] Their lives hold remarkable parallels: both grew up in Romania as members of the Banat Swabian ethnic group and enrolled in German and Romanian literary studies at Timişoara University. Upon graduating, they worked as German language teachers, and were members of Aktionsgruppe Banat, a literary society that fought for freedom of speech. Like his wife, Wagner is also a published novelist and essayist.

Müller's involvement with Aktionsgruppe Banat has also influenced the boldness with which she writes,[citation needed] despite the threats and trouble generated by the Romanian secret police. Although her books are fictional, they are based on real people and experiences. Her 1996 novel, The Land of Green Plums was written after the deaths of two friends, in which Müller suspected the involvement of the secret police, and one of its characters was based on a close friend from Aktionsgruppe Banat.[19]

Works

Müller signing one of her books in September 2009Niederungen, short stories, censored version published in Bucharest, 1982. Uncensored version published in Germany 1984. Published in English as Nadirs in 1999 by the University of Nebraska Press.[20]
Drückender Tango ("Oppressive Tango"), stories, Bucharest, 1984
Der Mensch ist ein großer Fasan auf der Welt, Berlin, 1986. Published in English as The Passport, Serpent's Tail, 1989 ISBN 9781852421397
Barfüßiger Februar ("Barefoot February"), Berlin, 1987
The Absolute Wasteman novella, Berlin, 1987
Reisende auf einem Bein, Berlin, 1989. Published in English as Traveling on One Leg, Hydra Books/Northwestern University Press, 1998.[21]
Wie Wahrnehmung sich erfindet ("How Perception Invents Itself"), Paderborn, 1990
Der Teufel sitzt im Spiegel ("The Devil is Sitting in the Mirror"), Berlin, 1991
Der Fuchs war damals schon der Jäger ("Even Back Then, the Fox Was the Hunter"), Reinbek bei Hamburg, 1992

Eine warme Kartoffel ist ein warmes Bett ("A Warm Potato Is a Warm Bed"), Hamburg, 1992
Der Wächter nimmt seinen Kamm ("The Guard Takes His Comb"), Reinbek bei Hamburg, 1993
Angekommen wie nicht da ("Arrived As If Not There"), Lichtenfels, 1994
Herztier, Reinbek bei Hamburg, 1994. Published in an English translation by Michael Hofmann as The Land of Green Plums, Metropolitan Books/Henry Holt & Company, New York, 1996[22]
Hunger und Seide ("Hunger and Silk"), essays, Reinbek bei Hamburg, 1995
In der Falle ("In a Trap"), Göttingen 1996
Heute wär ich mir lieber nicht begegnet, Reinbek bei Hamburg, 1997. Published in English as The Appointment, Metropolitan Books/Picador, New York/London, 2001
Der fremde Blick oder das Leben ist ein Furz in der Laterne ("The Foreign View, or Life Is a Fart in a Lantern"), Göttingen, 1999
Im Haarknoten wohnt eine Dame ("A Lady Lives in the Hair Knot"), poetry, Reinbek bei Hamburg, 2000
Heimat ist das, was gesprochen wird ("Home Is What Is Spoken There"), Blieskastel, 2001
A good person is worth as much as a piece of bread, foreword published in Kent Klich's Children of Ceausescu by Journal, 2001 and Umbrage Editions, 2001. Published in Swedish as En god människa är lika mycket värd som ett stycke bröd in Kent Klich's Ceausescu's barn by Journal, 2001
Der König verneigt sich und tötet ("The King Bows and Kills"), essays, Munich (and elsewhere), 2003
Die blassen Herren mit den Mokkatassen ("The Pale Gentlemen with their Espresso Cups"), Munich (and elsewhere), 2005
Este sau nu este Ion ("Is He or Isn't He Ion"), collage-poetry written and published in Romanian, Iaşi, Polirom, 2005
Atemschaukel, Munich, 2009. Published in English as Everything I Possess I Carry With Me, Granta/ Metropolitan Books, 2009.[23]
[edit] Editor
Theodor Kramer: Die Wahrheit ist, man hat mir nichts getan ("The Truth Is No One Did Anything to Me"), Vienna 1999
Die Handtasche ("The Purse"), Künzelsau 2001
Wenn die Katze ein Pferd wäre, könnte man durch die Bäume reiten ("If the Cat Were a Horse, You Could Ride Through the Trees"), Künzelsau 2001
[edit] Filmography
1993 : Vulpe – vânător (Der Fuchs war damals schon der Jäger), directed by Stere Gulea, starring Oana Pellea, Dorel Vişan, George Alexandru etc.
[edit] Awards
1981 Adam-Müller-Guttenbrunn Sponsored Prize the Temeswar Literature Circle
1984 Aspekte Literature Prize
1985 Rauris Literature Prize
1985 Encouragement Prize of the Literature Award of Bremen
1987 Ricarda-Huch Prize of Darmstadt
1989 Marieluise-Fleißer Prize of Ingolstadt
1989 German Language Prize, together with Gerhardt Csejka, Helmuth Frauendorfer, Klaus Hensel, Johann Lippet, Werner Söllner, William Totok, Richard Wagner
1990 Roswitha Medal of Knowledge of Bad Gandersheim
1991 Kranichsteiner Literature Prize
1993 Critical Prize for Literature
1994 Kleist Prize
1995 Aristeion Prize
1995/96 City-writer of Frankfurt-Bergen-Enkheim
1997 Literature Prize of Graz
1998 Ida-Dehmel Literature Prize and the International IMPAC Dublin Literary Award for The Land of Green Plums
2001 Cicero Speaker Prize
2002 Carl-Zuckmayer-Medaille of Rhineland-Palatinate
2003 Joseph-Breitbach Prize (together with Christoph Meckel and Harald Weinrich)
2004 Literature Prize of Konrad-Adenauer-Stiftung
2005 Berlin Literature Prize
2006 Würth Prize for European Literature und Walter-Hasenclever Literature Prize
2009 Franz Werfel Human Rights Award, in particular for her novel Everything I Possess I Carry With Me[24]
2009 Nobel Prize in Literature
2010 Hoffmann von Fallersleben Prize

Uyghurs Missing In Vietnam
-Two ethnic Uyghurs are unaccounted for after fleeing China through Vietnam.

2009-12-10

PHNOM PENH—Ethnic minority Uyghurs from northwestern China, seeking asylum in Cambodia, say two would-be refugees in their group remain missing since they were detained by Vietnamese border authorities in early October.

Twenty-two Uyghurs managed to cross in smaller groups from Vietnam into Cambodia, where the U.N. High Commissioner for Refugees (UNHCR) operates an office, and where they are now seeking political asylum and resettlement in a third country.

But two men in one of those groups were forced to remain in Vietnam because their group of five could afford help in crossing the border for only three people, one of the asylum-seekers in Cambodia said.

“Five of us traveled as a group at the same time from China. We had a very small amount of money when we arrived in Vietnam—only enough for three of us to pay smugglers,” one of them said in an interview.

They cast lots with numbers from one to five, he said, with the understanding that numbers four and five would have to stay behind.

“They had no choice but to be left behind and face a more dangerous fate,” one of the Uyghurs said.

Wrong turn

In an interview Oct. 6, one of the left-behind Uyghurs—a Turkic, mostly Muslim ethnic group living mostly in northwestern China—said the two of them had headed on their own toward what they thought was Cambodia, and ended up at the Vietnam-Lao border instead.

“Our goal was to cross the border to get to Cambodia, but we went the wrong way to Laos by mistake,” one of them said.

Uyghurs interviewed for this report all asked that the names of the asylum-seekers involved not be used.

“We have been here almost 24 hours—we don’t know what they think of us because of the language barrier,” he said at the time.

“We tried to explain with the few English words we know that we are not Chinese, we are Turkish. We are not sure if they understand.”

A day later, on Oct. 7, one of the detained men said both had tried to escape but only one of them succeeded.

“The officers caught me about a half-mile away,” he said.


Other Uyghurs, now in Cambodia, said the second man had fled into the forest.

Both men have been unreachable since then, they said.

Higher orders

Ilshat Hassan, vice president of the Uyghur American Association, said he had spoken with the police and quoted them as saying, “They are holding Chinese passports, but they don’t speak Chinese and don’t look Chinese.”


The officer also reportedly said border guards were awaiting instructions on how to handle the men.

The 22 Uyghurs in the Cambodian capital, Phnom Penh, include two children and are currently in the care of international Catholic organization Jesuit Refugee Service, which declined to comment.

The Uyghurs say they fear being returned to China, which has close ties with Cambodia, Uyghur sources said. They notably fear detention for allegedly taking part in deadly ethnic riots in July in Urumqi, capital of the Xinjiang Uyghur Autonomous Region, Uyghur sources in Asia say.

UNHCR and Cambodian officials in Phnom Penh declined to comment on the case, although it has been learned that the UNHCR has met with the Uyghurs several times in small groups.

Tighter border

China has meanwhile tightened its southeastern border, Uyghur sources say, and has detained 31 Uyghurs since Sept. 15 in the southern cities of Shenzhen and Guangzhou and in the central city of Kunming, either for trying to flee the country or for allegedly aiding others in fleeing China.

Clashes first erupted between Han Chinese and ethnic Uyghurs in Urumqi on July 5, and at least 200 people were killed, by the Chinese government’s tally. Twelve people have since been sentenced to death in connection with the violence.

New York-based Human Rights Watch said it has documented the disappearances of 43 men and boys in the Xinjiang region, but that the actual number of disappearances is likely far higher.

Police have meanwhile detained more than 700 people in connection with the unrest, according to earlier state news reports.

Uyghurs, a distinct and mostly Muslim ethnic group, have long complained of religious, political, and cultural oppression by Chinese authorities, and tensions have simmered in the Xinjiang region for years.

Original reporting by Shohret Hoshur for RFA's Uyghur service with additional reporting by RFA's Khmer service. Uyghur service director: Dolkun Kamberi. Khmer service director: Sos Kem. Translated by Shohret Hoshur. Written for the Web in English by Sarah Jackson-Han.

http://www.rfa.org/english/news/uyghur/uyghursmissing-12102009115848.html

Copyright © 1998-2009 Radio Free Asia. All rights reserved.

DOĞU TÜRKİSTAN’DA ETNİK SOYKIRIM UYGULANIYOR


-Doğu Türkistan Sürgün Hükümeti Başbakanı İsmail Cengiz’in

Dünya İnsan Hakları Günü Dolayısıyla Yayınladığı Beyannamesi


“Dünya İnsan Hakları”na dikkatlerin çekildiği bu anlamlı günde, Çin işgalindeki Doğu Türkistan’da 30 milyon insan maalesef insani değerlerden uzak bir hayat sürdürmektedir. 1949 yılından bu yana Kızıl Çin işgal ve istilası altında bulunan Doğu Türkistan halkı her türlü insan hakları ihlallerine muhataptır.
Çin’de insan hakları ihlallerinin boyutunu iletişim özgürlüğüne getirilen yasaklardan ve kısıtlamalardan dolayı kesin olarak saptamak mümkün değildir. Ancak kesin olarak bilinen tek şey; Çin’de KP karşıtı olanların, yetkililere karşı gelenlerin hiç kimsenin can güvenliği bulunmamaktadır. Çin’de Parti karşıtı, Hükümet karşıtı her türlü muhalefet ve resim karşıtı olarak algılanan her türlü demokratik eylem acımasızca ve vahşice bastırılmaktadır…

Ölüm cezasına çarptırılan suçlulara cezaevlerinde ve infaz anında yapılan muameleler tamamı ile insanlık dışıdır. Özellikle siyasi tutukluların penceresi olmayan odalarda beton zeminlerde ayakları zincire vurulmuş vaziyette tutuldukları, hatta tuvalet ihtiyaçlarını bile yattıkları yerlerde karşıladıkları tespit edilmiş olup, insan hakları raporlarında kayda alınmıştır.

Ölüm cezası, diğer ülkelerden farklı olarak, halkı sindirmek için yaygın ve keyfi olarak ortaçağ zihniyetinde olduğu gibi infaz mangaları önünde uygulanmaktadır. Bağımsız olmayı düşünmek, özgürce yaşamayı arzulamak suçtur ve cezası abartısız idamdır…

Gençler, beyin yıkama kamplarında zorunlu eğitime tabi tutulmaktadır… Yaşları 16 ila 25 arasındaki gençlerin tamamı potansiyel terörist olarak gözetim altında tutulmaktadır. Hayal dünyanızı zorlayacak şekillerde 128 çeşit işkence metodu uygulanmaktadır…

Kentlerde 2, kırsal kesimde 3’den fazla çocuk doğuranlar ağır şekilde cezalandırılmaktadır. Önceden haber alınan hamile kadınlara ise mecburi kürtaj uygulanmaktadır. Bu şekilde binlerce çocuk anne ve babaların rızası alınmaksızın katledilmiştir. Özellikle kırsal kesimlerde üç çocuk sahibi olan kadınlarımıza kısırlaştırma operasyonları uygulanmaktadır.

Çin’de, nakil için gereken organların temel kaynağının mahkûmlardan temin edildiği raporlarla tespit edilmiştir. İdam edilen, kürtaja tabi tutulan canlıların organları alınmakta ve pazarlanmaktadır.

Özetle ifadelendirmek gerekirse; bütün dünya literatüründe yaygın şekilde kullanılan gelen “Çin İşkencesi” tabirinin Doğu Türkistan’daki karşılığı “ölüm” ile sonuçlanan “vahşet ve soykırım”dır. Doğu Türkistan halkının yok edilmesi, Doğu Türkistan’ın Çinlileştirilmesi amaçlanan bu “etnik soykırım”ın durdurulması için başta BM olmak üzere uluslararası kurumlar gerekli önlemleri almaya davet ediyoruz.


10 Aralık 2009 Perşembe



İletişim:



Korash ATAHAN
S.T.S.H. Kultur we Propaganda Ménistirligi

D.T.S.H. Kültür ve Propaganda Bakanlığı


Kureshatahan@gmail.com

Phone : 0049-157-75-38-38-06

SHERQITÜRKISTAN MUSTEQILLIQ ÜCHÜN KÜRESH QILIWATIDU

-S.T.S.H.Bash Ménistiri Ismayil Chinggizning Bayanati

Sherqiytürkistan Sürgündiki Hökümitining Bash Ménistiri Ismayil Chinggiz baynat élan qilip, Sherqitürkistan xelqining siyasiy ghayisining musteqilliq we höriyet ikenlikini tekitlidi.Bashménistir Ismayil Chénggiz Türkiye Maltepe Uniwérsititida tüzenlengen, „Uyghurlarning Bügünki Hali“ namidiki konferenske bayanat élan qilip:

„Maltepe Uniwérsititi teripidin 2009-yili 5-Iyulda bashlanghan Xitay tajawuzchillirigha qarshi herket we Xitay tajawuzchillirining érqiy we kultural qirghinchiliqigha ayit témida oyushturulghan bu konferenste, Sherqitürkistan xelqining musteqilliq üchün élip barghan mujadilelirining toghra emesliki heqqide xulasiler chiqirilghan.U konferenke Sherqitürkistan xelqige wakaliten qatniship, yoqarqidek natoghra xulasilerning chiqirilishigha süküt ichide qarap turghan teshkilat wekillirining tutamini qobul qilghili bolmaydu.Sherqitürkistanda Uyghurdin bashqa yene Qazaq, Qirghiz, Uzbek,Tatar we Mungghul qatarliq türkiy xelqlerningmu oxshashla Xitay tajawuzchillirining milliy zulumi we boyunturiqi astida yashawatqanliqinimu dayim tilgha élip turush dawayimizdiki nazuk tereplerning biridur…

Biz Sherqitürkistan Sürgündiki hökümiti bolush süpitimiz bilen, xelqara jamaetchilikke shuni anglatmaqni isteymizki,barliq Sherqitürkistan xelqi qolni-qolgha tutushup, yüz yillardin béri Xitay Impériyalizimigha qarshi musteqilliq we höriyetchilik herkitini qanat yaydurup keldi we dawamlashturiwatidu.


Xelqimiz wetinimiz Sherqitürkistan Xitay tajawuzchilliri teripidin resmiy ishghal qilinghan 1949-yilidin béri 420 qétimdin artuq chong-kichik qarshiliq körsütüsh herketliri we qozghilang kötürüp, özlirining erkin, hör, azat we musteqil jumhuriyitini qayta qurush üchün qan kéchip küresh qilmaqta…

Elbette Démokiratiye, Insan heqliri, Kishlik hoquq telep qilish dawayimizning muhim terkiwi qisimlirining biridur…lékin Sherqitürkistan milliy dawasi bir insan heqliri we démikoratiye dawasi bolupla qalmay, axirqi hésapta igilik hoquqi we musteqilliq dawasidur… Axirqi ghayimiz Sherqitürkistannning musteqilliqi we Barliq Sherqitürkistan xelqining höriyitidur.


Sherqitürkistanda 5-Iyuldin béri ortigha chiqiwatqan xelq inqilawiy herketlirining Xitay pashistliri teripidin qanliq basturiliwatqanliqi, Sherqitürkistan yashlirining üzlüksiz halda türkümlep türmilerge tashlinip, kolliktip ölümge buyruliwatqanliqidin ibaret bu téragédiyele, bizning Béyjing hökümitige bolghan nepritimizni téximu oyghutup, Xitay tajawuzigha qarshi musteqilliq herketlirimizning téximu küchlinishige paydiliq bolidu we bizning küresh iradimizni téximu küchlendüridu, dégenlerni ortigha qoydi.

06.12.2009


İletişim:

Korash ATAHAN

S.T.S.H. Kultur we Propaganda Ménistirligi

D.T.S.H. Kültür ve Propaganda Bakanlığı

Kureshatahan@gmail.com

Phone : 0049-157-75-38-38-06

Uyghur Asylum Bid in Cambodia

2009-12-03

Ethnic Uyghurs flee China through Vietnam to seek asylum in Cambodia.


Sent by a witness.

Demonstrators march in Urumqi, July 5, 2009.

PHNOM PENH—China has tightened its southeastern border after several groups of ethnic Uyghurs managed to bribe their way into Vietnam and then Cambodia to avoid possible detention for allegedly taking part in deadly ethnic riots in July, Uyghur sources in Asia say.

The sources, who asked not be to named, said Chinese authorities have detained 31 Uyghurs since Sept. 15 in the southern cities of Shenzhen and Guangzhou and in the central city of Kunming, either for trying to flee the country or for allegedly aiding others in fleeing China.

Twenty-two Uyghurs—a predominantly Muslim minority concentrated in the Xinjiang Uyghur Autonomous Region (XUAR)—have sought protection from the U.N. High Commissioner for Refugees (UNHCR) in the Cambodian capital, Phnom Penh, the sources said.

This group, which includes two young children, paid people to smuggle them across the border from Vietnam into Cambodia, they said.

In addition to the 22 Uyghurs in Cambodia, two Uyghur men were detained in Vietnam as of Oct. 15, after police nabbed them as they tried to cross into Cambodia from Vietnam. Five more Uyghurs remain unaccounted for after they tried to leave China for Vietnam on Oct. 15, the Uyghur sources said.

The UNHCR has no offices in Vietnam, so anyone seeking asylum as a refugee must find a way into Cambodia, where it does operate. Whether the 22 Uyghur asylum-seekers would be permitted to remain in Cambodia was unclear.

UNHCR and Cambodian officials in Phnom Penh declined to comment on the case.


Ethnic clashes described

A map showing China's Xinjiang Uyghur Autonomous Region and the southeast Asian nations of Cambodia and Vietnam. In statements to the UNHCR in Phnom Penh and seen by RFA’s Uyghur service, two of the asylum-seekers described witnessing the deadly ethnic clashes between Uyghurs and majority Han Chinese in July 2009.

As the clashes wore on, one of the men wrote, “all of the Uyghur protesters were … surrounded by military police … handcuffed … and beaten … with clubs and their guns. The protesters seemed barely alive,” Mutellip Mamut said in his statement.

“The arrested Uyghurs were then thrown into the trucks like they were sacks of rice. Some protesters were also shot dead,” he wrote.

“If I am returned to China I am sure that I will be sentenced to life imprisonment or the death penalty for my involvement in the Urumqi riots, having taken photographs and video footage of the riots and providing this footage to a foreign news reporter.”

Another Uyghur petitioner for asylum described learning of mass detentions of Uyghur males in the wake of the rioting.

A neighbor told him on July 10, Islam Urayim wrote, “that her husband Abdurahman had been arrested by the police as well as two other friends of ours.”

“One of my friends, Mahmut, used to live near where the demonstration took place, and another, Kurban, lived about 300 meters (yards) from my home. She told me every Uyghur male over 16 living in the area had been arrested,” he wrote to the UNHCR.


Difficult choice


“After July 5, there were only two options for me—to risk arrest or escape to another country. I weighed both risks,” Mamut said in an interview.

“If I were detained, I would be executed or die in prison. If I escaped, I might be arrested at the border or sent back to China. Then my ‘crime’ would be worse, and I would surely be executed.”

“I felt that the second option was more secure—so I took the risk of escaping. I don’t know what my fate will be,” Mamut said.

Urayim said separately that he feared living abroad but wanted to tell the world what he witnessed during the July clashes.

“Living abroad is a terrifying thing for me, but I have no choice,” Urayim said.

“The Chinese government is trying to portray the July 5 incident as consisting of assaults, vandalism, looting, and burning—they’re hiding the fact that it started as a demonstration and the demonstrators were holding the Chinese flag,” he said.

“They’re hiding the fact that the police shot at demonstrators, that Uyghurs were killed, and they’re showing only Chinese fatalities to the world. I fled the country so I could do my part in revealing the facts about July 5.”

In addition to Mamut, who was born on July 10, 1980, and Islam Urayim, born July 16, 1980, only two other asylum-seekers agreed to be named. They are Hazirti ali Umar, born June 7, 1990, and Aikebaierjiang Tuniyazi, born Feb. 13, 1982.


Men disappeared


Clashes first erupted between Han Chinese and ethnic Uyghurs on July 5, and at least 200 people were killed, by the government’s tally.


Twelve people have since been sentenced to death in connection with the violence.

New York-based Human Rights Watch said it has documented the disappearances of 43 men and boys in the Xinjiang region, but that the actual number of disappearances is likely far higher.

Police have meanwhile detained more than 700 people in connection with the unrest, according to earlier state news reports.

Uyghurs, a distinct and mostly Muslim ethnic group, have long complained of religious, political, and cultural oppression by Chinese authorities, and tensions have simmered in the Xinjiang region for years.


Original reporting by Shohret Hoshur for RFA's Uyghur service. Service director: Dolkun Kamberi. Additional reporting by RFA's Khmer service. Khmer service director: Sos Kem. Written and produced in English by Sarah Jackson-Han.

http://www.rfa.org/english/news/uyghur/cambodia-12032009115438.html
Copyright © 1998-2009 Radio Free Asia. All rights reserved.

Uyghur Pressed to Spy

2009-12-02

An exiled Uyghur returns home and finds himself in Chinese custody.

Undated photo of Kamirdin Abdurahman.

RFA HONG KONG—Authorities in China's troubled northwestern region of Xinjiang detained a Pakistani national and member of the Muslim Uyghur ethnic minority for "harming public order" before asking him to infiltrate Uyghur groups back in Pakistan, the man said in a recent interview.

Kamirdin Abdurahman, 41, a second-generation Uyghur Pakistani, had returned to Xinjiang for the first time since the regional capital Urumqi was rocked by ethnic violence in July.

"I have traveled to my homeland many times since the 1980s, but this time I was surprised, shocked, and scared by what I encountered," he said.

He said he was traveling with a group of 30 people, only some of whom were Uyghurs, who entered China via the Khonjrap border crossing on Oct. 18.

"We [Uyghurs] were isolated from the others, and waited two more hours outside. The weather was so cold," Abdurahman said.

"Then we were checked by immigration police with a special attention that we had never met before."


Detained 15 days

Later, police in the former Silk Road city of Kashgar, still a major center of Uyghur history and culture, confiscated his passport and blindfolded, handcuffed, and interrogated him before detaining him for 15 days, he said.

"Police said that I had spoken in negative ways, which had harmed public order," Abdurahman said.

"I was held in detention for 15 days and fined 5,000 yuan (U.S. $732)."

After his detention, Abdurahman, who had come to visit family in the oasis town of Yarkand, near Kashgar, said he was asked by a Uyghur police officer to go back to Pakistan and spy on exiled Uyghur groups for the Chinese government.

"The day I completed my detention, three police officers, two Han Chinese and one Uyghur came to visit me," he said.

Spying request

Abdurahman's allegations come after Swedish security police charged a 61-year-old ethnic Uyghur man with spying for China in June, and expelled a Chinese diplomat from Stockholm, which is home to a large ethnic Uyghur community.

Exiled Uyghur groups say that China prefers to employ Uyghurs to spy on other Uyghurs because Han Chinese with a strong understanding of Uyghur language and culture are rare.

Abdurahman said the Uyghur police officer who approached him said he had paid the 5,000 yuan fine on his behalf.

"He asked me to be their friend and cooperate with them," he said. "If I did, I would be allowed to travel freely throughout China, and my business and family visits would go more smoothly."

Adburahman said he had agreed to cooperate in order to get out of his immediate situation, but that he had since refused to accept two subsequent phone calls.

"One of my duties was to join the Omer Uyghur Trust and report their activities, and the second duty was to watch the Uyghur community in Pakistan and submit a list of people who had attended or who might attend anti-Chinese activities," he said.

Repeated bids to close


The Omer Uyghur Trust is a cultural organization based in Pakistan, set up with the aim of educating exiled Uyghur youth about their own culture.

The organizers say that Beijing has made repeated attempts to have the group shut down, mostly through the use of diplomatic pressure on Pakistan.

"The attempt was supported by government officials, but the courts rejected it, so we are continuing to walk towards our goal," the group's founder, Omer, said.

Pakistani-based Uyghurs said Abdurahman wasn't the first to be harassed by police on visits to China.

"We have a list of Uyghurs who have been targets of threats and attempts at coercion into spying [for China]," said Akber, who is currently head of the Uyghur Trust.

"There are females and older persons among them," he said.


"One guy, Imin Niyaz, was tortured badly. He didn't feel safe after his return to Pakistan, so he moved to Afghanistan and is living there now," he said.

"Abdurahman...is the only one who has revealed to the media what he encountered [in China]," Akber added.

Deadly clashes

Fierce clashes in the Xinjiang region in July between the local Muslim Uyghur community and China's majority Han ethnic group left 197 people dead and more than 1,600 injured, according to an official toll.

China said Nov. 10 it had executed nine people over the unrest.


According to statements by the Xinjiang government, those executed included eight Uyghurs and one Han Chinese. A total of 21 people were convicted in October.

Uyghurs declared a short-lived East Turkestan Republic in Xinjiang in the late 1930s and 40s but have been ruled by Beijing, which many bitterly oppose, since 1949.

Beijing blames Uyghur separatists for sporadic bombings and other violence in the Xinjiang region.


But international rights groups have accused Beijing of using the U.S. “war on terror” as a pretext to crack down on nonviolent supporters of Uyghur independence.


Original reporting and translation by Shohret Hoshur for RFA's Uyghur service. Director: Dolkun Kamberi. Written for the Web in English by Luisetta Mudie. Edited by Sarah Jackson-Han.

http://www.rfa.org/english/news/uyghur/spy-for-china-12022009093045.html
Copyright © 1998-2009 Radio Free Asia. All rights reserved.

DOĞU TÜRKİSTAN’DA BAĞIMSIZLIK MÜCADELESİ VERİLİYOR

-D.T.S.H. Başbakanı İsmail Cengiz’in Basın Açıklaması


Doğu Türkistan Sürgün Hükümeti Başbakanı İsmail Cengiz yayınladığı basın açıklamasında; Doğu Türkistan halkının nihai hedefinin bağımsızlık ve özgürlük olduğunu vurguladı. Başbakan Cengiz; Maltepe Üniversitesi’nde yapılan Uygur Toplumunun Durumu konulu toplantı dolayısıyla yayınladığı basın açıklamasında şunları ifade etti:

“2009 yılı 5 Temmuz günü başlayan ve yüzlerce masum kişinin ölümüyle sonuçlanan olayları değerlendirmek amacıyla Maltepe Üniversitesi tarafından düzenlenen toplantıda; Doğu Türkistan halkının bağımsızlık talebinde bulunmalarının doğru olmadığı şeklinde değerlendirmeler yapılmıştır. Toplantıya Doğu Türkistanlı bazı kurumları temsilen konuşmacı olarak katılanların bu haksız tespit karşısında sessiz ve suskun kalmaları kabul edilir değildir. Ayrıca Doğu Türkistan'da Uygur halkının dışında az sayıda da olsa Kazak, Kırgız, Özbek ve Tatar halklarının da Çin zulmü ve baskısı altında yaşadıklarını her ortam ve değerlendirmelerde vurgulamakta fayda vardır..

Kamuoyunun bilgisine ve dikkatine sunmak isteriz ki; Doğu Türkistan halkı yüz yılı aşkın süredir kendi topraklarında emperyalist güçlere karşı bağımsızlık ve hürriyet mücadelesi vermiştir ve vermeye devam etmektedir. Doğu Türkistan’ın Kızıl Çin tarafından işgal edildiği 1949 yılından bu yana, Çin askerlerine karşı halkımızın gerçekleştirdiği 420’nin üzerinde irili ufaklı başkaldırı ve ayaklanma, bağımsızlık ve özgürlük talebimizin tezahürüdür…

Elbette “demokrasi” talebimiz olacaktır… İnsan haklarına yönelik taleplerimiz olacaktır… Kişisel özgürlüklere yönelik hak arayışlarımız da olacaktır… Ancak nihai hedefimiz, Doğu Türkistan’ın bağımsızlığıdır… Halkımızın hürriyetidir…

5 Temmuz Urumçi olayları sonrası, katliama, soykırıma maruz kalan gençlerimizin şimdi de suçlu muamelesi görerek Pekin yönetimince yargısız infaz edilerek tutuklanmaları, idama mahkûm edilmeleri, içimizdeki müstakillik ve erkinlik ateşini daha da alevlendireceği Pekin yönetimince bilinmelidir…” 06.12.2009



İletişim:

Korash ATAHAN

D.T.S.H. Kültür ve Propaganda Bakanlığı

S.T.S.H. Kultur we Propaganda Ménistirligi

Kureshatahan@gmail.com

Phone : 0049-157-75-38-38-06

http://o-turkistan.blogspot.com/search?q=

http://e-turkistan.blogspot.com/2009/12/sherqi-turkistan-surgundiki.html

http://hantengri.blogspot.com/2009/12/sherqi-turkistan-surgundiki.html

SHERQI TÜRKISTAN SÜRGÜNDIKI HÖKÜMITINING BAYANATI




Xitay hökümiti 2009-yili 5-Ijulda ortigha chiqqan, minglarche kishining ölümi we 10 minglarche kishining naheq jazalinishigha sewepchi bolghan Ürümchi qanliq weqesige chétishliqi bar dep qarap, mushu yili 12-Ayning 3-küni ikki qérindishimizni ömürlük siyasiy hoquqidin mehrum qilip, türmige tashlap, 5 qérindishimizgha ölüm jazasi bérip shepqetsizlerche ijra qildi we ölüm jazasi bérilgen 5 Uyghur Ailisini oq puli tapshurushqa mejburlidi.Bu Pékin hökümitining insanliqqa qarshi ishlewatqan jinayi qilmishlirining biri bolup qalghusi.

Xelqarada „Xinjang“, dégen qanunsiz nam bilen atiliwatqan Sherqi Türkistanning bashbaliqi Ürümchide meydangha kelgen qanliq weqelerdin béri, eziz wetinimiz Sherqi Türkistanda Xitay pashizimi téximu küchlük höküm sürmekte.Xitaylarning dunyagha bergen gheyri resmiy bayanatidin qarighanda, Xitay hökümet dayiriliri yoqarqi weqeler sewebidin bügüngiche 26 qérindishimizgha ölüm jazasi bérip, rehimsizlerche étip tashlidi. Xitaylarning ölüm jazasi bérilgenler heqqidiki xewerliri ishenchisiz bolup, emeliyette 200 din artuq kishige ölüm jazasi bérilgenliki heqqide xewerler bar.

Yoqarqi weqede Adem öltürüsh, ot qoyush, bulangchiliq qilish, zorawanliq qilish ishlirini Xitay dölitining arqa tirek bolishi bilen Xitay puqraliri keltürüp chiqarghan bolsimu, ulardin jazalanghanlar aran 1 kishi boldi. Pakitlar Xitay hökümitining ishghaliyet rayonlirida yürgüziwatqan yerlik siyasetlirining éghir meghlubiyetke uchrighanliqini körsütüp turmaqta.


Kishini qattiq epsuslanduridighini, Xitaylar ölümge höküm qilinghanlarning sot jeryani we ijra qilinish ishlirini weten ichi we siritidiki jamaettin toxtimay yoshurup, ölüm jazasi ijra qilinghandin kéyin, öltürülgenlerning héch ishtin xewiri yoq ailisige bésim ishlitip, „Oq heqqi“ tapshurushqa mejburlishi, tapshurushni ret qilghanlargha hessilep éghir iqtisadiy jerimane qoyghanliqidur.


Biz Xitay hökümitining Démokirattik heqlirige érishish üchün tinch shekilde namayish qilghanlarni qanliq basturup, weqelerning qanliq qetliamgha özgürep kétishige sewepchi bolghan Xitaylargha keng qolluq bilen muamilide bolghanliqigha qattiq naraziliqimizni bildürimiz we Xitay dayirilirining Sherqi Türkistanda yürgüziwatqan dölet térorini baldurraq toxtitishini keskinlik bilen telep qilimiz.

Weqe yüz bergili 5 Aydek bolghan bolsimu, Xitaylar wetinimiz Sherqiy Türkistanni siritqi dunyagh taqaqliq halette eskiriy konturul qilmaqta. Hala hazirghiche Xelqimiz érqiy we kultural tereplerdin qanliq qetliam qilinmaqta. Bu meselide Gheriptiki démokirattik döletler, BDT, NATO, Yawropa Ittipaqi Birliki, Xelqara Islam Konfrensiyesi qatarliq xelqara teshkilatlardin qattiqraq inkasta bolushni, shu arqiliq 21-yüz yilda ortigha chiqiwatqan bu adaletsizlikke baldurraq xatime bérish üchün tigishlik küch chiqirishni telep qilimiz.




Bash Ménistir: İsmayil CHENGGİZ



Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümiti



04.12.2009

DOĞU TÜRKİSTAN SÜRGÜN HÜKÜMETİ



---- Basın Açıklaması ----



DOĞU TÜRKİSTAN’DA 5 UYGUR İDAM EDİLDİ

Çin’de İdam Edilen Uygurların Ailelerinden

Kurşun Vergisi Talep Ediliyor



2009 yılı 5 Temmuz günü başlayan ve yüzlerce kişinin ölümüyle sonuçlanan olaylara katıldıkları gerekçesiyle bugün (3 Aralık günü) 2 Uygur’un ömür boyu hapis cezasına çarptırılmaları, 5 Uygur’un ise idam edilmiş olmaları, Pekin’in adalet anlayışını ortaya koymaktadır.

Sincan Uygur Özerk Bölgesi olarak adlandırılan Doğu Türkistan’ın başkenti Urumçi’de meydana gelen olayların ardından bugüne kadar 26 Uygur Türkü idam edilmiştir. İdam edilen Çinli sayısı ise sadece bir kişidir. Bu durum, Pekin yönetiminin azınlık politikasının iflas ettiğinin göstergesidir.

Olayın ilginç olan boyutu; idam cezaları verilen kişilerin ne zaman infaz edildikleri konusunda kamuoyunun bilgilendirilmemiş olmasıdır. İdama mahkûm edilenlerin aileleri dahi infazdan haberdar edilmemekte hatta enselerine kurşun sıkılarak infazın gerçekleştirilmesi sonucu, şahısların aileleri dahi “kurşun vergisi” adı altında para cezasına mahkûm edilmektedirler.

Demokratik haklarını talep etmek amacıyla masumane şekilde yürüyüşe geçen Doğu Türkistanlıları katledenler için bir kovuşturma yapılmadığı gibi, olayların başlamasına neden olan Hanları=Çinlileri (bir kişi hariç) cezalandırılmayan Pekin Yönetimi, Doğu Türkistan’da estirdiği “devlet terörü”ne son vermelidir.

Birleşmiş Milletler, AGİT, İslam Konferansı, Avrupa Birliği gibi uluslararası örgütler, Doğu Türkistan’da devam eden insan hakları ihlallerinin, yargısız infazların durdurulması yönünde girişimde bulunmalıdırlar. 04.12.2009



Başbakan: Ismail Cengiz

DOĞU TÜRKİSTAN SÜRGÜN HÜKÜMETİ

Obama Calls for Tibet Talks
2009-11-18
U.S. President Barack Obama calls on Beijing to restart talks with the Tibetan government-in-exile.

BEIJING—U.S. President Barack Obama began wrapping up a three-day state visit to China on Wednesday with a call on Beijing to start talks with the exiled Tibetan spiritual leader, the Dalai Lama, whom the ruling Communist Party has shunned as a separatist.

While affirming that the United States considers the Tibet Autonomous Region (TAR) to be a part of the People's Republic of China, Obama called on Beijing to re-initiate stalled talks with envoys of the Dalai Lama, whom China has ruled out of Tibet's future.

"The United States supports the early resumption of dialogue between the Chinese government and representatives of the Dalai Lama to resolve any concerns and differences that the two sides may have," ran the text of a joint communique issued by Obama and his Chinese counterpart, Hu Jintao.

Hu called on the United States not to allow what he called movements aimed at "separating China" to be active on its soil.

The Dalai Lama, now visiting Italy to win support for his "Middle Way" policy of insisting on greater autonomy and better treatment for Tibetans under Chinese rule, welcomed Obama's comments.

"The real problem is the [Chinese] policy toward minorities, which is unjust and unilateral, involving failure to show respect or consideration for those minorities' cultural heritage or for their life style," he was quoted by the Italian newspaper La Republica as saying.

"The trouble is that there is an authoritarian regime in China," he added, saying that the India-based Tibetan government-in-exile is currently studying various models of autonomy to raise with Chinese officials.

Hu told reporters after his meeting with Obama that he hoped Washington would understand and support Beijing's stance and concerns.

He called on the Obama administration to "properly manage the Taiwan issue, and disallow any Tibetan independence supporters or 'East Turkistan forces' to commit to any moves on the American soil that would separate China," said Hu, referring to Muslim ethnic Uyghur groups who oppose Chinese rule in the Xinjiang Uyghur Autonomous Region.

Pressure on human rights


The joint communique issued by the two leaders emphasized increased exchange and cooperation in education, business, and technology.

But apart from a brief reference to freedom of information online, pressure on Beijing's human rights issues has been relatively low down the list of priorities on Obama's visit, analysts said.

"The U.S. has made a mistake of historical proportions," said U.S.-based scholar Zhu Xueyuan, referring to the global financial meltdown.


"It has mired itself in huge international debt, and therefore has very little negotiating power."

"It is in a dire situation which it can not get itself out of easily. It is not likely to start effective or substantive discussions with China on human rights," Zhu said.

Sichuan-based online commentator Ran Yunfei said the Obama administration is seen as taking less of a hard line on democracy, religious freedom, and human rights than his predecessors.

"They are definitely not as tough as before," Ran said. "I think it's good that Obama is now emphasising dialogue and cooperation."

"But I want to be clear, at a time when most Chinese people's human rights are being violated, does the money ... that you take away from your cooperation with China bear the blood of China's people?"

"This is an issue which Obama cannot neglect, and I don't think he has dealt with it very well so far," Ran added.

Original reporting in Mandarin by Shen Hua and Yan Xiu, and in Cantonese by Pan Jiaqing. Mandarin service director: Jennifer Chou. Cantonese service director: Shiny Li. Translated and written for the Web in English by Luisetta Mudie. Edited by Sarah Jackson-Han.


Copyright © 1998-2009 Radio Free Asia. All rights reserved.

Source: http://www.rfa.org/english/news/tibet/tibettalks-11182009104706.html

Ahmet Igemberdining Jumhuriyet Bayrimi Heqqidiki
Bayanati

Bügün mubarek 12- Noyabir, ulugh wetinimiz Sherqiy Türkistanning Jumhuriyet bayrimi, men bu munasiwet bilen barliq Sherqiy Türkistanliq eziz qérindashlirimining Jumhuriyet bayrimini ching qelbimdin qizghin tebriklymen. Möhtirem qérindashlirim Jumhuriyet bayriminglar qutluq bolsun!

Batur, eqil-parasetlik, emgekchan we küreshchan Sherqiy Türkistan xelqi, buningdin 76 yil awal yeni 1933-yili 12-Noyabir we 65 yil awal yeni 1944-yili 12-Noyabirda özlirining mustemlike we milliy zulumgha qarshi heqqaniy küreshlirining netijiside, eziz wetinimiz Sherqiy Türkistanda musteqil jumhuriyetlirini qurup dunyagha jakarilighanidi. Bu jumhuriyetler gerche ichkiy-tashqiy sewepler netijiside künimizgiche put tirep turalmighan bolsimu, ular qaldurup ketken milliy roh, azatliq we höriyetning yultuzi süpitide xelqimizning qelbide yélinjap, düshmen ishghaliyitidiki zulmet qaplighan ata miras tupraqlirimizni yorutup kelmekte. Shunga biz ejdatlirimiz azatliq we höriyet marshini zoq-shoq bilen oqughan, u qutsal künlerni xatirlimey turalmaymiz.

Xitaylar yérim esirdin köpraq waqittin béri xelqimizni Aptonomiye we atalmish démokiratiye bilen aldap keldi. Xitay téritoriyeside Autonomiye dégen nerse mewjut emes, hemme millet qanun aldida barawer dégini qip-qizil yalghanchiliq. Xitay tajawuzchilliri her türlük hélimikirlerni ishqa sélip, wetinmiz Sherqiy Türkistanni heqiqiy ishghaliyiti astigha éliwalghan yérim esirdin artuq waqittin béri, xelqimizge qaratqan érqiy we kultural qirghinchiliqni üzlüksiz türde sistémiliq we pilanliq halda ijra qilip kelmekte. Xitay hökümiti Sherqiy Türkistan xelqini milliy medeniyitini yashnitiwatqandek, yerlik siyasiy, iqtisadiy we memuriy hoquqlargha igidek qilip körsütüp, Dunya xelqini aldawatidu, emeliyette milliy kimlikimiz yoqulush girdawigha qistap keltürüldi, milliy qediriyetlerni qoghdap turidighan her-türlük menbeler alla burun kisip tashlandi.

Xitay tajawuzchilliri wetinmizni bésiwalghandin béri közligen shum mexsetlirige yétish üchün, Xitay chong milletchilikini terghip qilip, millitimizning meniwiyitige wekillik qilidighan yoquri qatlam ziyalilarni, diniy ölimalarni, pen-téxnika xadimlirini, oqutquchi ustazlirini qepezde dan choqup yashashqa zorlap, tarixiy we eneniwiy ediologiyemizge tüptin yat bolghan, Xitayche qimmet qarashliri bilen milliy pissixikimizni zeherlep, milliy medeniyitimizni xaniweyran qildi, yer asti we yer üsti bayliqlirimizni talan-taraj qildi. Xitay tajawuzchilliri yene érqiy yoqutush we assimilatsiye siyasitini yürgüzüp, tilimizni, milliy enenimizni, diniy étiqadimizni chetke qéqip, ewlatlirimizni öz enenimiz asasida terbiyelesh, öylük-ochaqliq qilish hoquqimizni tartiwaldi. Wetinimizni milyonlighan xitay aqqunlirining bulang-talang, xaniweyran qilidighan meydanigha aylandurup, perzentlirimizni iqtisadiy qiyinchiliqqa qoyup, Xitay rayonlirigha mejburiy köchüshke zorlidi. Mana bular Sherqiy Türkistan xelqini bir millet süpitide tarix sehipisidin qedemmu-qedem öchürüp tashlap, ata miras tupraqlirimizni ach we namrat Xitay sergerdanlirigha menggülük soyurghal qilip bérishning ipadilliridur.

Xitaylar wetinimiz Sherqiy Türkistan we Tibet tupraqlirini bésiwalghini yetmigendek, wetinimizning gherbidiki ellerge we Sherqiy Yawropa tupraqlirigha qeder köz alaytmaqta. Xitaylar sewebidin pütün dunyada ekinomik kirzis ichige patqan insanlar qanche yüz milyondin ashti.Yéngi musteqil bolghan qérindash Türk Jumhuriyetliri Xitayning rastinla ejdatlirimiz tash abidilerge xatirligendekla, „Téshi beher, ichi zeher“ikenlikini asta-asata chüshünüp yetmekte. Biz Sherqiy Türkistanliqlar yalghuz emes, buni Xitaylarning jéni tuyghachqa, atalmish „démokiratliri“ni ishqa sélip wastiliq we biwaste halda dawayimizgha singip kiriwatidu.Ular bu ghayet zor küchke qarshi turushta özlirini bizning shérikimizdek körsütishke tirishiwatidu. Xitay tajawuzchilliri ijra qiliwatqan dölet térorining qurbanliqi boliwatqan Insanlar jümlidin xelqimiz yüz bériwatqan bilindirip we bilndirmey ishliniwatqan bu jinayetlerge hangwaqtilardek qarap turghini yoq.

Erkinlik, adalet we höriyet telep qilish, zulumgha bash egmeslik eng töwen derijidiki janliqlarningmu ortaq alahiyidilikidur. Biz insanmiz, yéngilduq emma teslim bolmiduq. Béshimizdiki 60 yilliq zulum, gheriptiki ellerning béshighimu saye tashlighili turdi. Biz yalghuz emes. Tarix Sherqiy Türkistan xelqi bilen Xitaylarning bir hakimiyet astida hergizmu birlikte yashiyalmaydighanliqini barghanche ispatlimaqta. Dunyadiki barliq din we édiologiyelerning hemmisi insanlarning eqelliy heq-hoquqlirini qoghdash, heqiqet izdesh we höriyetke kapaletlik qilish asasida dunyagha kelgen. Bu jehettin alghanda élip bériwatqan kürishimiz dunya tinchliqi we rayon bixeterlikini qoghdashni, ishghal astidiki dölitimizde yashawatqan insanlarning eng eqelliy heq-hoquqliri kapaletke ige qilishni meqset qilghan ulughwar inqilap bolup, u peqet démokiratiye we kishlik hoquq dawasi bolmastin, igilik hoquqi we musteqilliq dawasidur. Ishenchimiz kamilki bu inqilap haman bir küni barliq insanlarning qollap quwetlishi we düshmenlirimizning mejburiy étirap qilishi bilen ghelbige érishidu.

Bu qétim yeni 2009-yili 5-Iyulda Ürümchi qatarliq Sherqiy Türkistanning chong-kichik sheherliride yüz bergen „Sherqiy Türkistan 5-Iyul xeliq Inqilabi“herkiti yoqarqidek bir xelqaraliq we rayon xaraktérliq siyasiy atmospuraning teqezzasi bilen ortigha chiqti.Bu bizning küresh hayatimizdila emes, insaniyetning tarixidiki zor ish boldi!Bu inqilap ewlatlirimiz arisida ming yillap xatirlinidu, bu inqilapta qurban bolghanlar üchün tash abidiler tiklinidu! Xitaylar „Sherqiy Türkistan 5-Iyul xeliq Inqilabi“sewebi bilen minglighan qiz-yigitlirimizni rehimsizlerche qirip tashlap, 10 minglighan perzentlirimizni éghir jazalargha höküm qilip, axiri özining putigha özi palta urdi. „Niyiti yamanning qazini töshük“ boldi. Tökülgen qanlar xorluq we nomusqa chümüp yatqan eziz wetinimizning muqeddes tagh-deryalirini paklidi, xelqimizni türtüp oyghatti…! Shehitlar ölmeydu, weten yoqalmaydu…!„Sherqiy Türkistan 5-Iyul xeliq Inqilabi“ herkiti hergizmu Xitaylar terghip qiliwatqandek, jöyligendek otturgha chiqip qalghan emes. U hergizmu xitaylar éytqandek, „bir uchum milliy bölgünchi islamiy radikal küchler“ning qilmishi bolmastin, 30 milyondin ashidighan, dili Islamdin hidayet tapqan insanlar we ularning dostlirining milliy oyghunish herkitidur. Xelqimizning oyghinishi muqerer idi, Chünki Xitay tajawuzchilliri, Sherqiy Türkistan xelqining meniwiy, iqtisadiy, siyasiy, ijtimayi we érqiy jehetlerdiki émonit küchini tamamen yoq qilishqa orundi, qanuniyetke qarshi chiqti, öz wetinimizde tebéiy köpiyishimizge chek qoyup, 5 milyondin artuq buwaqlirimizni anilarning qarnida qetliam qildi, tughulghan bowaqlarni böshüktiki yéshidin bashlap qisirlashturush projektini yolgha qoydi, anilarni saqaymas késellikler bilen jan talishidighan halgha chüshürüp qoydi. Atom sinaqliri élip bérish shundaqla yer asti we yer üsti bayliqlirini qanunsizlarche bulap-talash netijiside tupraq, su, hawa we yémekliklirimizni zeherlidi, tebiyetni buzghunchiliqqa uchrutup, yer shari ékilogiyesige éghir ziyan saldi. Xitaylar hazir özlirini héchqandaq küch tosup qalalmaydighandek körenglimekte. Tarixtin béri körenglesh, tekebburluq qilish, her terepni yigha-zare, qiqas-choqanlar bilen toldurush özini chaghliyalmighanlarning halaketke yüzliniwatqanliqining rushen belgüsi bolup keldi. Xitaylarning wetinimiz Sherqiy Türkistandiki qilmish-etmishliridin ularning ertisi, wetinimizning parlaq kélichigi körünüp turiwatidu.Xitay tajawuzchilliridin hésap alidighanghimu uzaq künler qalmidi.

Mana „Sherqiy Türkistan 5-Iyul Xeliq Inqilabi“herkitige tört ay bolup ashti. Her küni wetendin kéliwatqan musubetlik xewerlerni anglawatimiz, dunya sükütke patti…Bu hergizmu insanliqning, heq-adaletning ghayip bolghini emes…Séhitlirimizning qéni bir wetenni azat qilishning daghdam yollirinila échip qalmastin, dunyadiki heqqaniyetsizlikke, diktatur tüzümge qarshi küresh frontidiki pelesepiwiy we eskiriy chüshenchilerning yönülishini yéngilawatqandek qilidu…Dunya intayin tiz özgüriwatidu…Biz uninggha sezgürlük bilen masliship herket qilishimiz kérek.Ishimiz onggha tartsimu, arqigha chékinsimu yénimizdin ketmeydighan bir küch bar.Ular bizni kozur qilip oynimaqchi bolishidu, hemme ademge menpeet tatliq. Bu nuqta dawayimizdiki eng nazuk nuqta. Buningdin paydilinish ötkür zéhniyet telep qilidu. Azraqla diqqet qilmisaq inqilap yolidin éghip, düshmen üchün bilip-bilmey ishlep qalidighan hadise kélip chiqidu. Inqilap yoli egri-toqay, bu yolda eng ishenchlik hemralirimiz eng aldi bilen yenila özimizning qérindash we nesildashlirimiz bolishi kérek.Bizge paydiliq herqandaq küch bilen layiqi we derijiside ittipaq tüzüshke bolidu, he dése hemme kishige yürekni yérip körsütüshning paydisi yoq. Bu meselini toghra bir terep qilalisaq yollirimiz daghdam échilip kétidu.Güzel künler aldimizda, biz körelmigenni siler körisiler…bazar chaqqanning, muqeddes kitawimizning ayetleride tilgha élinghandek, „Bir qewim öz teqdirini özi özgertishke niyet qilmighuche, Tengritalla ularni qutqazmaydu!“ Xitaylar millitimizning medeniyet we iqtisadiy tereqqiyatini 70 yil arqigha süriwetti, milliy maaripimizni palech halgha chüshürüp, millitimizni ümidsizlendürüp, milliy jasaritimizni ajizlashturup, Sherqiy Türkistan jemiyitining ming yillardin béri dawamliship kéliwatqan hayatliq sistimisini, ijtimayi alaqe zenjirini tüptin qélipidin chiqirip tashlash üchün herket qiliwatidu. Xelqimizni meheliwiy étnik goruppilar boyiche ayrip, iqtisadiy zorluq bilen ularni ichkiy we tashqiy tereptin parchilap, bir-birige düshmenlishidighan halgha keltürüp qoydi. Shundaq bolghachqa 21- esirde turiwatqan Sherqiy Türkistan xelqi, dunyada eng qattiq namratchiliqning, bilimsizlik we nadanliqning shuning bilen birge siyasiy, memuriy hoquqsizliq we ishsizliqning iskenjisi astida yashimaqta.

Jim tursaq yoqulup kétimiz, rohimizni chüshürsek, ümidsizlensek imandin ajrap kétimiz. Tolup tashqan ishench we yüksek ghaye bilen yashishimiz kérek. Tupraq qehrimanlarning qéni bilen yashnaydu, ejdatlar rohiy ewlatlarning duwa-tilawetliri bilen tik turidu. Dunyada köngül qoyup pilanlisa yetkili bolmaydighan menzil yoq. Küresh qiliwatqanliqimizning özi, nishangha yéqinlishiwatqanliqimizning rushen belgüsidur! Biz tégimiz pakiz millet, ejdat körgen, dölet körgen. Biz ejdadimiz Alip-Ertonganing, Oghuzxanning we Sultan Satuq Bughraxanning ewlatlirimiz. Qénimizdin ularning qénini, chirayimizdin ularning sür-heywisini tapqili bolidu. Xitaylar xelqimizni qiriwatidu, tuzimizni yep, qazinimizni chéqiwatidu. Bu tarixni untup qélishqa bolmaydu, her waqit qisas élishqa, düshmenlerni eziz wetinimizdin qoghlap chiqirip, Jumhuriyitimizni qayta qurushqa teyyar turishimiz kérek! Atillirimiz “Zimistan körmigen Bulbul baharning qedrini bilmes, Riyazet chekmigen ashiq wapaning qedrini bilmes”dep toghra éytqan.Shundaq bir künler kéliduki, Ay-yultuzluq kök bayraq weten asminida jewlan qilidu!Yol uzaq, japaliq emma Istiqbalimiz parlaq!

Qérindashlar, Qutsal Jumhuriyet bayriminglarda, hemminglargha amet yar bolsun!


Jumhur Reyis: Ahmet Igemberdi

Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümiti

12.Noyabir 2009/ Türkiye- Istanbul

MILLIY REHBIRIMIZ AHMET IGEMBERDINING SIYASIY

HAYATI WE IJADIYITI HEQQIDE QISQICHE BAYAN

(Bu Eser Jumhuriyitimizning Tughulghan Künige Béghishlandi)


Eziz wetnimiz Sherqiy Türkistan, tajawuzchi Xitaylarning mustemlikisige aylinip qalghan kéyinki 100 yil, mezlum xelqimizning besh ming yilliq shanliq tarixidiki qan-yash we nomusqa tolghan, milliy zulum we küresh ichide ötken bir dewir boldi. Bu dewirde Medeniyetlik, Batur, eqil-parasetlik, emgekchan we küreshchan Sherqiy Türkistan xelqi Tömür Helpe, Sabit Demullam, Memtimin Bughra, Emir Nurehmet´han (Emir Sahip), Emir Abdullahan(Shah Mensur), Huja Niyaz´hajim, Mahmud Muhiti, Osman Éli, Qutluq Shewqiy, Ahmet Ziyayi, Abduqadir Damullam, Abduxaliq Uyghur, Sopizade, Memtili Ependi, Elihan Töre, Ahmetjan Kasimi, Is´haqbeg Momin, Delilqan Sugurbay, Abdurewof Mehsum Ibrahimi, Rehimjan Sabirhaji, Abduleziz Mehsum, Chingiz´han Damullam, Abdurehim Qilch, Polat Qadiri, Qurban Qoday, Memtimin Iminof, Qasimjan Qembiri, Sopahun Polkownik, Ubulheyri Töre, Sheriphan, Isa Ependi, Mesud ependi, Osman Batur, Zunun Qadiri, Ziya Semidi, Enwer Nasiri, Haji Yaqup Anat, Abdureyim Ötkür, Ibrahim Muti qatarliq san-sanaqsiz dahilar, dölet erkanliri, herbiy qomandanlar, jamaet erbabliri, shayir we yazghuchilarni yétishtürüp chiqti.

Ahmet Igemberdi xelqimiz yitishtürüp chiqqan yoqarqidek meshhur inqilapchillirimiz we jamaet erbaplirimizning izini boylap, mustemlike dewrimizdiki qarangghuluq yillarda yitiship chiqqan üchinchi ewlat rehberlirimizning biridur we Uyghur Yéngi dewir edebiyatidiki tonulghan shairlarning biridur. Ahmet Igemberdi 1937-yili 4-Ayning 4-Küni Sherqiy Türkistanning qedimqi beshbaliq rayonigha jaylashqan, Ürümchi wélayiti, Jémissar Nahiyeside atisi Igemberdi Hoshurghuja, Anisi bibirabiye Qasim qizi(Kona Turfanliq)ning ailisining üchünchi perzenti bolup dunyagha kelgen.

*****
Ahmet Igemberdining dadisi Igemberdi Hoshurghuja Sherqiy Türkistan xelqini topidek soriwetken 1931-yildin 1937-yilghiche otturgha chiqqan Tunggan yéghiliqi yillirida, Jimisarda minggha yéqin mal-charwisidin we uningdin bashqa barliq bisatliridin ayrilip, milyonlighan Sherqiy Türkistanliqlargha oxshash peqirchilik yoligha chüshüp, üch ishek bilen Otun toshup, ailisini béqishqa mejbur bolghanidi. Ahmet Igemberdining baliliq yilliri ashundaq bir qiyin sharayitta ötti.


Bu waqit Sherqiy Türkistanda Inqilawiy herketler bash kötürgen, Sherqiy Türkistan Azatliq küchliri bilen mustebit Xitay hökümiranliri we tajawuzchi millitarist Ma jungying arisida jiddiy toqunushlar meydangha kélip, qanliq qirghinchiliqlar arqa-arqidin yüz bergen yillar idi. 1933-yili Sherqiy Türkistanda Qeshqerni merkez qilip yéngi qurulghan Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti 1934-yilning axirigha kelgende, Sowit ittipaqining küshkürtishi, Yallanma Ermen quralliq qisimlirini, yéngi qurulghan Jumhuriyetini yoq qilishqa toluq qurallandurup yollishi, ularning Shéng shisey bilen astirittin hemkarlishishi we Ma jungying qisimlirining inqilapqa qilghan asiyliqi uningdin bashqa birqisim menbiyi éniq bolmighan milliy munapiqlarning satqinliq qilishi sewebidin aghduruwétilgenidi.

1937-yili Géniral Maxmut Muhiti bir qisim ademlirini élip, Hindistangha chiqip ketti, bundaq bolushning sewebi, Shéng shisey bilen düshmenning aldam xaltisigha chüshken yol bashchimiz Ghuja Niyaz Hajimlar inqilawiy küchlerning gholluq herbiy qomandani bolghan Géniral Mehmut Muhitigha süyqest qilish üchün Ürümchige chaqrighanidi. Mehmut Muhiti bundaq bir qiyin ehwal astida inqilawiy quralliq küchlerni hem özini saqlap qélip, kélichek inqilapni dawamlashturush üchün weten siritigha hijret qilishqa mejbur bolghanidi.

Géniral Mahmut Muhiti hijret qilishtin burun öz qisimliri ichidiki qehriman sebdishi Abduniyaz Kamalni, özining qalduq qisimlirigha qumandan qilip teyinlidi. Géniral Abduniyaz Kamal öz qisimliri bilen Millitarist Ma jungying hem Shéng shisey qisimlirigha qarshi qehrimanlarche küreshti. Mushundaq bir hayat-mamat kürishi élip bériliwatqan waqitta, Ayripilan we tangkilar bilen qurallnghan bir qanche ming asasliqi Ermenlerdin teshkil qilghan tejirbililk Sowét Armiyesi Sherqiy Türkistan chigrisidin kirip, inqilawiy qoshunlarni Hémitning séyida qorshiwélip, axirqi hésapta ularni, xayin Ma jungying eskerliri bilen qoshup asman we yerdin birla waqitta ot échip qirip tashlidi. Hayat qalghanlirining bezillirini tirik kjömüwetti, bezillirini atqa sörütüp, bezillirini tangka bilen mijip, bezillirini otta köydürüp yoq etken boldi.

Qumandan Abduniyaz Kamal hel qilghuch jenglerde yallanma Ermen qoshunliri teripidin esirge élinip, axiri qanxor Shing shisey teripidin iskenjige élinip öltürüldi.

Özini Sherqiy Türkistan xelqining dosti, dep atiwalghan Sowétler ittipaqi, tajawuzchi, millitarist Shéng shiseyni yölep turghuzup, Jumhuriyet armiyemizni tazilap, Sherqiy Türkistanda bir mezgillik Sowét tesiridiki Shéng shisey hakimiyitini tiklep, wetinimizde atalmish tinchliq we tereqqiyat, tinchliq sheklide körünidighan bir weziyetni shekillendürdi. Bu pütünley yerlik xeliqqe qurulghan bir qapqan bolup, Shing shisey bilen til bürüktiriwalghan Imfériyalistlar we ularning qol chomaqchilliri astirittin Sherqiy Türkistan xelqi üstidin yürgüzilidighan érqiy we kultural qirghinning bir meydan pilanini tüziwatatti.

Bu yillar Sherqiy Türkistan xelqi deslep Xitay hökümiranliri, Millitarist Ma jungying qisimliri hem millitarist, qanxor Shéng shisey teripidin qattiq talan-tarajgha üchrap, 100,000 lighan Sherqiy Türkistan aileliri, jümlidin Ahmet Igemberdi akining ailisimu eshu éghir qismetlerge uchrap, siyasiy, iqtisadiy, ijtimayi, medeniy-maarip jehetlerdin éghir palaketler ichide nale-zare qilip ingirawatqan zamanlaridi.

Ahmet Igemberdi ailisi jan saqlash üchün 1939-yili Jimmisardin Eskibaliq (Guching)gha köchüp kétidu. Ghuljida tajawuzchilargha qarshi Milliy inqilapning partilishi, Xitay tajawuzchillirining Eskibaliqta yashawatqan Sherqiy Türkistanliqlargha bolghan bésimini téximu kücheytiwitidu.Beshbaliq rayonidiki minglighan Uyghur we Qazaq yashliri Ili rayonigha qéchip ketkendin bashqa, birqisim yerlik aililer hayatliq izlep yurtlirini tashlap chiqip kétishke mejbur bolidu. Ahmet Igemberdi ailisi 1945-yili yazda taghisi Toxti Qasim(Turfanliq) yashawatqan Ürümchi Sheherige kélip yerlishidu.Ular köchüp yürgen bu dewir, Ghuljida milliy inqilap ghelbe qazinip, 1944-yili 12-noyabérda Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti, 1945-yili 7-April küni Sherqiy Türkistan Milliy Armiyesi qurulghan mezgilidi.

Sherqiy Türkistanda qurulghan milliy Armiye özining Gomindang tajawuzchillirigha qarshi jenglirini birqanche seplerde ghelbilik élip baridu. Pütün Sherqiy Türkistan miqyasida partizanliq urushlirini qanat yaydurup, düshmen Armiyesi we ularning arqa sep teminatini parlech haletke chüshürüp qoyidu. Milliy Armiyening asasiy yönülüsh qisimliri, 1945-yili 8-Ayda tajawuzchi Xitay Armiyesining shimaldiki qoshunlirini tarmar qilip, Manas deryasi boyigha yétip kelidu. Manas bilen Sherqiy Türkistanning merkizi Ürümchining ariliqi peqetla 180 km idi.Bu waqitta eger milliy Armiye Bash Baliq Ürümchini ishghal qilsila, Xitay hakimiyitining ghulap chüshidighanliqigha qil sighmaydighan bolup qalidu.


Ming epsuski 1945-yili mayda Yaltida ötküzülgen Russiye, Engiliye, Amérika bashliq döletlirining yighinida Sherqiy Türkistanning meselisi Jangkeyshi rehberlikidiki Xitay dölitining paydisi hésawigha hel qilinidu.Azat rayonlardiki Sherqiy Türkistan xelqining yéngiche hayati we ularning siyasiy iqtisadiy, ijtimayi we medeniyet sahesidiki ghelbilliri hem yéngi özgürüshler, Sherqiy Türkistandiki bashqa chong kichik sheherlerge tesir qilghandek, Ürümchigemu tesir qilmay mumkin emesidi. Ürümchi ahalisining yérimidin köpregini teshkil qilghan Uyghurlar we bashqa Qazaq, Qirghiz, Üzbek qatarliq qérindashlar arisida wetenning kélichigi, milletimizning istiqbali heqqide yéngiche arzu-ümidler tughulghan bolup, goya weten hélila azat bolidighandek etrapni xushalliq hésiyati qaplighan, kishilerning chirayimu bashqiche héslar bilen külümsirigen waqitlaridi.

Ahmet Igemberdining chong bowisi Hoshur Ghuja esli Qeshqer Astin Artush Azaq yézisi Tijen kentidin bolup, sodigerchilk yolliri bilen ikki ayali we tört perzentini élip, Jimmisargha kélip yerleshken.Chong dadisi Hoshur Ghuja 1916-yillirida Turfan wilayiti Pichan Nahiyesilik Qasim Baqqalning chong qizi Bibi Rabiyeni 12 yashta bala kélin qilip Jimmisargha élip kétkeniken. Hoshur Ghuja 1917-yilliri chong oghli Igemberdini Bibi Rabiye(Ahmet Igemberdining anisi) bilen öylik-ochaqliq qilidu. Igemberdi aka Bibi rabiyedin uzaq yil perzent körmey 1932-yiligha kelgende Ahmet Igemberdining achisi Sherixan Igemberdi, 1935-yiligha kelgende akisi Rehmet Igemberdi, 1937-yili Ahmet Igemberdi, 1942-yili Hesen we Hüsen Igemberdi atliq qoshgizekler tughilidu.

Qasim Baqqal shu yillarda Pichan nahiyesidin ikkinchi perzenti Hemraxan, üchünchi perzenti Toxti Ahunni élip Ürümchige kélip yerleshken iken. 1945-yili baharda Ahmet Igemberdining dadisi ayali Bibi Rabiyening teliwi bilen, Ürümchining Eskibaliqqa qarighanda adettiki insanlar üchün siyasiy we iqtisadiy tereptin jan saqlashqa qulayliq teripini nezerge élip we Qéyinatisini panah tartip, Ürümchige kélip yerlishidu.

Bu yillarda Ürümchide xéli köpligen zamaniwiy mektepler bar bolup, mekteplerde Türkiye, Üzbekistan, Qazaqistanda telim alghan Uyghur, Üzbek, Qazaq we bir qisim Tatar muellimler Uyghur tilida ders ötetti.Bu muellimler sistimliq terbiye körgenler bolup, ular Sowit ittipaqini öz ichige alghan Gherip dunyasidiki bolupmu, Yash Türkiye jumhuriyitidiki pen-maaripqa ayit yéngiliqlarni jahalet ichide turiwatqan Sherqiy Türkistangha élip kirgenidi. Bu dewirde Sherqiy Türkistan xelqi arisida bolupm, wetinimizning bashbaliqi Ürümchide her xil Idiologiyege mensup bolghan pikir éqimliri höküm süretti. Buning ichide gewdilik bolghanliri üch xil bolup, birinchisi Milletchilik(Sherqiy Türkistanchiliq) pikir éqimi, ikkinchisi Sowitpereslik(Kominizim), we üchünchisi Xitaypereslik(Chiniy Türkistanchiliq) din ibaretidi.
Bu yillarda medeniy-maaripta bir qeder janlinish meydangha kéldi. Oqutush matériyalliri ichide Jumhuriyet mezgilide tüzülgen yerlik Idiologiyemizni asas qilghan milletchilik iddiysidiki matériyallar, Xitay sheheri Nenjingde bésilghan chong Türkchilikni teshebbus qilidighan kitaplar, Sowit ittipaqidin yoshurun kirgüzülgen, qérindash xeliqlerning iddiysining tesiride tüzülgen derislik we Gézit-Jornallar baridi.


Ahmet Igemberdi 1946-yili yoqarqidek bir dewirde Ürümchidiki asasliq bilim ochaqlirining biri bolghan Gherbi östeng ikkinchi bashlanghuch mektipige oqushqa kiridu. U siniptiki balilarning ichide elachi oqughuchilarning qatarida bolup, ilghar pikirlik ustazlirining tesiride milletchilik idiyisini qobul qilidu. Bu waqitta Ahmet Igemberdi 9 yashtaidi. Ahmet Igemberdi ösmürlük we hayatini eslep bu heqte: Ustazlirimizdin Ghuljida qurulghan Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti heqqide her xil qiziqarliq hékayilerni anglaytuq.Bétim mezgilide Ürümchige kelgen Ahmetjan Qasimiy bashchiliqidiki Jumhuriyet wekillerning bizge qaldurup ketken meniwiy mirasliri, bizning kéyinki hayat yolini talliwélishimizgha yétekchilik rol oynidi. Meselen, Sherqiy Türkistan Milliy armiyesining Manas deryasi boyigha yétip kelgenliki, az kün qalmay wetinimizning toluq azat bolidighanliqi, Milliy Armiyemizning Ürümchige qarap ilgirlewatqanliqi, xelqimizning milliy zulumdin qurtulush üchün, jumhuriyet armiyesige masliship, Qeshqer, Tashqorghan, Yerken, Turfan, Hoten qatarliq wilayetlerde partizanliq urushlirini élip bériwatqanliqini ulardin bilip turattuq. Bu waqitlarda Sherqiy Türkistanni ishghal qilip turghan Xitay hökümitining ehwali intayin qorqunch ichide bolup, eger Jumhuriyet armiyemiz Ürümchige kiridighanla bolsa Xitaylarning wetinimizdin qéchip kétidighanliqi köz aldimizda körünüpla turatti.

Bu künlerde Güzel Sheher Ürümchide ümidwarliqqa tolghan, bir türlük milliy oyghunish keypiyati ewjige chiqqanidi.Kishiler arisida bolupmu yash-ösmürler arisida tarqilip yürgen „Yasha Ahmetjan“, „Qurtulush Yolida“, „Hey Ghaziler“, „Mesud Sabiri Ating Ulugh“, „Ulugh Tengrim“ we „Achil, Achil Gül Achil“ naxshilliridin hemmini körüwalghili bolatti.

Bu naxshilarning ichide Mesud Sabirigha béghishlanghan „Mesud Sabiri Ating Ulugh“ naxshisining töwendiki misraliri isimde qaptu:

Mesud Sabiri ating ulugh,
Xeliq ichide shaning Igiz.
Bolur bizning bextimiz,
Turkistanliq textimiz.

deydu, tarixni eslep, sirliq xiyallargha gheriq bolghan halda.

Bir ish héch isimdin chiqmaydu, deydu Ahmet Igemberdi yene:

1948-yilning Zhung xua mingo qurulghan 10-Ayning 10-künliri bolsa kérek, mekteptin bizlerni Tajawuzchi hökümetning chaqriqigha asasen, Ölkülik hökümet binasining chong zalida bir meyden Edebiyat-senet paaliyitige teshkillidi. Bu paaliyetke Ürümchidiki barliq Uyghur we Xitayche oqutush élip baridighan mekteplerning Oqutquchi we Oqughuchillirining hemmisi qatnashti. Buning ichide mektepimizning biz oquwatqan 4-yilliqtiki oqughuchilirimu baridi.

Biz sehnide Ay-yultuz sheklide tizilip, „Ulugh tengrim“ dégen naxshini orunliduq. Bizning bu naxshimiz köpchilik teripidin eng alqishlanghan we hemmidin mezmunluq, utuqluq we retlik orundalghan bolsimu, bahalash gruppisidiki köp sanliqni teshkil qilghan xitay memurlar, birinchilikni Ürümchi 1-bashlanghuch mekteptin kelgen Xitaylargha bériwetti.Aldi bilen buningdin narazi bolghan oqutquchillirimiz, Xitay memurliri bilen bir meydan siyasiy küresh élip bardi. Shuning bilen biz oqughuchilar, muallimlirimizning bu adaletlik herketlirini qollap, özimizge xas bir türlük shekiller bilen Xitaylargha qarshiliq bildürduq.

Muallimlirimizning bizge hay bérishi we Xitaylargha bolghan ghezep-nepret bilen meydandin ayrilishqa mejbur bolduq. Ertisi ettigende mektepke barghandin kéyin sinipimizdiki oqughuchilar otturisida ghulghula bashlinip, „bu Xitaylar hergiz bizge dost emes, millitimizning düshmini, bulardin yaxshiliq kütüshning hajiti yoq“ dep sinipimizning qara doskisi üstige ésilghan Xitay dölitining atisi Sün zhungshen we Xitay dölitining Zungtungi Zhang keyshining yoghan heywetlik resimliri we sinip tamliri we torusqa toldurup ésilghan Xitay dölitining dölet bayriqi we Gomindang pirqisining 12 burjeklik bayrighini yirtip chüshürüp, sinipimizdiki tömür meshlerning ichige tiqip köydüriwettuq.

Shuningdin kéyin sinipimizda bolghan bu herket deslepte mektiwimizdiki bashqa yilliqlargha andin bashqa mekteplerge kéngiyip, bayraq we Hitay dahillirining resimlirini köydürüp tashlash herkiti kötürülüp ketkenidi.

Ürümchide bu weqe yüz bergendin kéyin, Xitay dayiriliri we quralliq qisimliri, saqchilliri mekteplerge yoshurun paylaqchillirini ibertip, muellim we oqughuchilarni qattiq bésim we soraq astigha aldi. Hettaki bizning mekteptiki, özliri gumanliq dep qarighan 10 gha yéqin ustazimizni qolgha élip ketekenidi.

Bu weqeler Ahmet Igemberdi we sawaqdashlirigha alahiyde tesir qilip, Xitay basmichillirigha bolghan öchmenlikni shekillendürüp, bir türküm Sheqiy Türkistan perzentlirining istiqlal bayriqigha ching ésilishigha sewep bolup qalghan we ularning weten-millitige bolghan ottek muhabbitini shekillendürgen.

Ahmet Igemberdi 1949-yili Iyulda bashlanghuch mektepni ela netije bilen pütküzüp, ikki ayliq tetildin keyin yeni 1949-yili 3-Séntebir küni Ölkülik Ürümchi ikkinchi daril muellimin´ge oqushqa kiridu. Bu waqit ikinchi daril muelliminnning sabiq modiri, milliy shairimiz Abdurehim Ötkürning mektep modirliqidin ayrilish aldida sözligen xoshlishish nutqining oqughuchilar arisida, nahayiti chong milliy hés-hayajan qozghap, oqughuchilarning qelbide yéngi ümid yalqunlap turghan waqitlargha toghra kelgenidi.

Uning üstige Ahmet Igemberdi mektepke kirip yigirme künlerdin kéyin, mektep memuriyiti bir küni chüshtin kéyin pütün oqutquchi-oqughuchilarni yighip Ulanbaygha qarap yolgha chiqidu. Ular Hazirqi Su üsti baghchisining aldidiki jirada, kesken taghqa qarap kétiwétip, ong qol tereptiki Meschit we Tügmendin ötkendin kéyinla ajayip bir menzire bilen uchrishidu.Eslide uyerde Gomindangchi kapirlarning saqchi punkiti bar bolup, u küni Saqchi punkitining ilgirki heywisidin qilchimu esir qalmighanidi.

Ürümchi xelqini qangqir qaxshatqan bu saqchixanining Ishik- derizilliri pütünley pachaqlap tashliwétilgen bolup, saqchixanining arxipxanisidiki matériyallarmu binaning aldida qalaymiqan uchup yüretti, binaning peshtighidiki igiz xadigha ésighliq turidighan Gomindang bayrighi, xadidin chüshüriwétilgen bolup, yerde sörülüp yatqan bir menzirini körgen Oqutquchi-oqughuchilar, qandaqtur ortaq bir hésiyatta „Hop boldi“ déyishkendek bir-birige menilik qarishp qoyishidu. Ular Keskentagh döngidin ötkendin kéyin, Jenubiytaghqa baridighan yol bilen ilgirlep, iptidayi ormangha azla qalghanda toxtaydu. Hem bu yerde bir qisim muellimlerdin, „Bügün biz, Xitay xelq azatliq armiyesini, mushu yerde kütiwalidighan bolduq, tertip-intizamgha boy sununglar!“ dégen sözlerni anglaydu. Bu sözlerni anglighandin kéyin, oqughuchilar heyran bolushup, bir-biri bilen talash tartishqa chüshidu.

Ularning arisidiki Yoquri sinip oqughuchilliridin birsi,“Bu qandaq gep, bizning Armiyemiz manasta tursa, nimishqa biz Ürümchining jenubigha kélip bularni kütimiz deymiz, bizning Armiyemiz eslide Ghuljidin chiqip, manasqiche bolghan ziminlirimizni azat qilip bolghan emesmidi, ular Manastin shimaliy yol arqilip, Ürümchige kirishi kérekqu?“ yene bir chongraq yashtiki oqughuchi „Yaki qéchip ketken Gomindangchilar, Kulidin yene qayitip kéliwatamdu-ye?“ déydu ünlik awazda.Shuning bilen Oqutquchi we oqughuchilar arisida ghulghula kötürülidu. Emdila 12 yashqa toshup 13 yashqa mangghan Ahmet Igemberdi, bu sözlerning tégige toluq yételmey heyran bolidu.U oqutquchillirini iradilik inqilapchi, kam-kütsiz milletchi, tengdashsiz wetenperwer dep qarayti. Bügün ularning oqughuchilarni yéteklep, nimishqa emdi düshmenni qarshi alghili chiqqanliqini herqanche qilipmu kichik kallisida hezim qilalmayti.Uningche bolghanda bu ishlar taza epleshmigendek tuyulatti.

Shundaq qilip ular „qarshi élish“qa teshkillengen Armiyemu yitip kelidu. Yitip kelgen eskerler qizil Xitayning piyade qisimliri bolmastin, Broniwik we Tanka qisimliridi. Broniwik we Tankilarning bezillirining üstige koménist xitaylarning besh yultuzluq dölet bayriqi hem „1-awghust“ dep xitayche xet yézilghan armiye bayraqliri qadalghanidi. Bu ötiwatqan Broniwik we Tankilarning üstide, bezilliride bir, bezilliride ikkidin esker baridi, ular yüzlirini aq, yoghan maskilar bilen niqapliwalghan bolup, peqetla eski chapanning yirtighidek qismaq közliri maskillirining üstidin körünüp turghan qara xitaylardin héch perqi yoq mexluqlaridi.

Kéyinki künlerdiki xewerlerge qarighanda, ularning atalmish azatliq armiyesining piyade qisimliri, kündüzi yoshurun jaylarda aram élip we qara xitay eskerliridin sanini toluqlap, kéchilliri Ürümchige we Sherqiy Türkistanning bashqa rayonlirigha minglap, on minglap kirgenligi melum bolghan. Ularning bu chüshüniksiz herketlirige qandaq sirlar yoshurunghanliqi künimizge qeder ashkariliniwatidu we haman toluqi bilen ashkarilanmay qalmaydu.
Emma qara we qizil Xitaylarning Sherqiy Türkistan Jumhuriyitini yoq qilish üchün, barliq urush-jidel we adawetlerni bir terepke qayrip qoyup, intayin tizlikte mexpiy birlishiwalghanliqi künimizde hemmige ayan boldi.


Ahmet Igemberdi Bashlanghuch mektepni püttürgen yili yeni 1949-yili Sintebirde, Ürümchidiki Ölkilik Ikkinchi Darilmuellimin´ge oqushqa kirip, 1952-yili Iyunghiche bilim tehsil qilidu.

Ahmet Igemberdining Edebiy ijadiyiti shu yillarda bashlanghan bolup, uning etrapida, shieriyet ijadiyitige mas kélidighan alahiyde bir muhit haziridi. Ahmet Igemberdining éytishiche uning Edebiyatqa bolghan qiziqishi Anisi Bibi Rabiyening uzaq qish kéchilliride éytip béridighan meselliri, chöchekliri we gayida ishtiyaq bilen oqup qoyidighan xeliq naxshilliridin bixlan´ghan bolsa, milliy tewerüklirimiz bolghan yoqarqi inqilawiy naxshillirimizning tesiri arqiliq nota tartip, Uyghur hazirqi zaman edebiyatidiki dangliq Shairlirimizdin Tejelliy, Qutluq Shewqi, Abduqadir Demullam, Abduxaliq Uyghuri, Memtili Ependi, Ehmet Ziyayi, Ömer Muhemmidi we yéngi dewirde yitiship chiqqan shairlirimizdin Abdureyim Ötkür we Tatar shairliridin Abdulla Toqay qatarliqlarning eserlirining netijiside shax chiqirishqa bashlighan.

Ahmet Igemberdi öz ijadiyitini 1951-yili 14 yéshida bashlighan bolup, shu zamanning teqezzasi bilen yézilghan tunji shieri 1954-yili „Edebiyat-senet „ Jornilining 12-sanida élan qilinghan. Shuningdin bashlap uning shierliri „Shinjang Géziti“, „Tarim Jornili“, „Mektep qara doskisi“ qatarliq bir qisim metbuatlarda üzülmey ilan qilinip turdi.

Ahmet Igemberdi 1952-yili 8-Ayda Ölkilik Darilmuelliminni ela netije bilen tamamlap, özi oqughan bilim bulighi Ürümchi Gherbiy Östeng ikkinchi merkizi bashlanghuch mektiwige muellim bolup texsim qilinidu. 1952-yil Aughusttin 1953-yili Iyulghiche bu mektepte xizmet ishligen Ahmet Igemberdi, shu yili Aughustning axiri sabiq Ölkilik Milletler Inistétuti Til-edebiyat Fakultitigha oqushqa kiridu. Bu sinip Milletler Inistétutining tarixida Edebiyat kespi boyiche birinchi qétim üch yilliq muddet bilen échilghan sinip bolup, bu sinipning derislik programmisi Sowét Ittipaqining besh yilliq toluq kurus üchün tüzülgen derislikliridi. Bu Fakultitta Sherqiy Türkistanning milletperwer ziyaliliridin Hamit Seyidi, Abdushkür Yalqun, Abduley Ruzi, yéngi ziyalilardin Abdushkur Memtimin qatarliqlar, Sowét Ittipaqidin bolsa Turghan Hesenof qatarliq Uyghur ziyaliliri hem bir qisim Béyjing, Shangxeylerdin kelgen Xitay ziyaliliri oqutquchiliq qilatti.

Ahmet Igemberdining shu yillarda yazghan eserliridin „Uzutush“ dégen shieri 1955-yili „Edebiyat-Senet Jornilida“, „Gülchi qiz“ dégen shieri 1957-yili Aprilda „Xin jiang Géziti“de élan qilinidu.

Shu chaghda mektep memuriyitining muhim orunlirini, kona Tashkentchilerdin Ismayil Héwzullayof, Isa Niyaz, Habil qatarliqlar igelligen bolsa, mektepning presidenti , shu chaghdiki ölkülik hökümetning reyisi Burhan Sheyidi idi.

U yillardiki bu Aliy bilim yurtining omumiy keypiyatida yéngiche bir qaynam tashqinliq hayat höküm süretti. Mektepning 1300 din oshuq oqughuchisining mutleq köp sanliqini Uyghurlarni asas qilghan, Sherqiy Türkistanning yerlik milletlirining perzentliri teshkil qilatti.Peqetla bir sinip Shiwe oqughuchilliri we bir sinip Uyghur til-edebiyatini ögütüsh mexset qilinghhan Xitay oqughuchilarla baridi.Mektepning teshkili tüzümi we oqutush programmisi, mekteptiki exlaqi tertipler Sowittiki qérindash xeliqlerning pidagogika tüzümini we Sherqiy Türkistan xelqining oqu-oqutushtiki eneniwiy milliy örpiy-Adetlirini asas qilghan terizde yürüshtüriletti.

Ahmet Igemberdi mushundaq bir muhit ichide Aliy mektep terbiyesini alidu. U 1956-yili 7-Ayda Ölkilik Inistétutni ela netije bilen püttüridu. Shu yili 9-ayda özi oqughan Milletler inistétutining Til-edebiyat fakultitigha oqutquchiliqqa texsim qilinip, birinchi yilliqlar üchün Edebiyat nezeriyesi we üchünchi yilliqlar üchün Sowit Edebiyati derislirini beridu. U bu jeryanda 19- we 20-esirlerde ötken gherip edebiyatidiki jümlidin Rus edebiyatidiki Tolistoy, Dostoyiwiski, Chihof, Poshkin, Lermintof, Gorkiy, Ostrowiskiy we Pastirinak qatarliq namayendiler bilen téximu yéqindin tonushush pursitige ige bolidu.

Ahmet Igemberdi Ölkilik Milletler Inistétutida oqughan we Xizmet qilghan yillirida, uning iddiyiside zor özgürüshler yüz beridu. Shu yillardiki milletperwer we wetenperwer oqutquchi-usatazlar we Derislik programmiliridiki insanperwerlik we milletperwerlik idiyiliri hem uni qorshap turghan Ijtimayi hayat, uning kélichektiki bir Inqilapchi, Shayir we Siyasiyon bolup chiqishigha mustehkem asas salghanidi.

Ahmet Igemberdining Ilimgha teshna changqaq étizdek qelbi, Aliy mektepni ela netijiler bilen püttürgen bolsimu yene ikkinchi qétim dawamlashturup bilim élish pursetige ige bolidu. 1957-yili Aughustning axiri Mektep memuriyiti, Uyghur Aptonum Rayonluq Maarip nazaritining birleshme qararigha asasen, shu yili Sowét Ottura Asiyasining Siyasiy, medeniy we Maarip merkezlirining biri bolghan, Tashkent sheherige chiqidighan Sherqiy Türkistanliq 30 Oqughuchining qatarigha Ahmet Igemberdinimu kirgüzidu.

Ahmet Igemberdi chet-elde ilim tehsil qilish üchün kütken künler axiri yitip kelidu, Ahmet Igemberdi 1957-yili Aughust éyining axirlirida, eziz wetini Sherqiy Türkistan hem özining baliliq, yashliq chaghlirini ötküzgen Ürümchi Sheheri bilen xoshlushup, Üzbekistangha qarap 30 sawaqdishi bilen yolgha chiqip, shu yili 1-Séntebirning harpisi, Tashkent Sheheridiki orta Asiya döletlik Uniwérsititigha kélip chüshidu.

1957-yili 1-Séntebirde Orta Asiyadiki eng chong ilim dergayi hésaplanghan Ottura Asiya Darilfonining Til-Edebiyati fakultéti Jornalistika bölümining toluq kursigha oqushqa kiridu. Oqush hayati uning dunya qarishining ösüp bérishigha, bilimining keng dayirilik yétilishige, edebiy ijadiyitige, kishilik hayatigha yéngiche bir mezmun qoshidu.Ahmet Igemberdi emdi burunqi addiyla Uyghur ziyalisi emes, öz wetinining tarixi, siyasiy teqdiri we kélechigi heqqide melum bilimlerge ige bolghan angliq bir wetenperwerge aylinidu hem shuning bilen birge ikki qétim Ottura Asiya we Sowitler ittipaqini boylap sayahet qilishlar, uni Ottura Asiya Türk dunyasidiki her qaysi qérindash milletlerning tarixi, medeniyiti, arzu-armanliri bilen keng türde, tonushush pursitige ige qilip, Rus jemiyiti we Yawropa medeniyiti bilen uchrashturup, uning iddiysini dunyawiy pikir we bilimler bilen toluqlaydu.

Bu yillarda Ahmet Igemberdining ijadiy hayatida zor burulush we dewir bölgüch xaraktirliq özgürüshler otturgha chiqidu. Shning bilen birge uning shieriyet ijadiyiti güllinishke qarap tereqqiy qilidu. Uning shu dewirdiki Siyasiy lérikilirida erkinlik, hörlük we azatliqqa bolghan telpünüsh we wetenni séghinishtin ibaret qoyuq hésiyatini ipadilesh asasiy salmaqni igileydu.Meselen, Ahmet Igemberdi shu yillarda yazghan, Teklimakan neshriyati teripidin 2006-yili Yanwarda neshir qilinghan „Turnilar Uchqanda“ (1957) “Weten muhabbiti“(1958), „Weten“(1959) dégendek shierliri arqiliq uyghur yéngi dewir Edebiyatidiki wetenperwerlik témisini, meyüslik, sadda we hes-hayajanliq tillar,nazuk shieriy teswirler we özige xas yéngiche ipadilesh usulliri arqiliq béyitidu.

Ahmet Igemberdi „Turnilar uchqanda“ dégen shierining axirqi koplitida, shu yillardiki otluq hésiyati we kélichekke bolghan arzu-ümidlirini:

…

Kiler bahar közüm yolungda,
Telmürümen qanat qéqip kel.
Shu jénimdin söygen Ilimdin,
Issiq salam sowgha élip kel!

…

dep ipadileydu. U yene „Weten muhabbiti“ dégen Shierida:

…

Pütün arzu-armanlirim shu,
Ta-menggüge qalsam yérimde.
Sogharsamdim desht-chöllirini,
Pishanemdin Aqqan térimde.

…

dep yazsa, „Weten“ dégen shierida:

…

Ah! Meyli ötsümu séningsiz yillar,
Séni hich unutmas shu teshna yürek.
Pak ghunche qelbimge sen birla eziz,
Dunyada söygüm yoq séningdin bölek.
Shunga weten, méhring ishqing mendidur,
„Özüm herjaydamen könglüm sendidur!“
…

dep yézip weten-milletke bolghan sulmas muhabbitini ipadilep, shierlirida qandaq éytqan bolsa shundaq yashaydu.

Bu waqitlarda yeni 1957-yilida, Ürümchide yérim yilgha yéqin sözulghan Uyghur Aptonum Rayonluq partikomning „Yerlik milletchilikke qarshi“ jiddiy yighini ötküzülgenge uzaq bolmighan bir zamanlar bolup, partiye kométitining reyisi chong milletchi, Showénist Wang Énmao rehberlikidiki, Xitay basqunchilliri yerlik milletler, bolupmu Uyghur xelqining siyasiy hayatigha alaqidar bolghan, yurt kattilirimizning üstidin Adaletsiz hökümlerni chiqirip, Ziya Semidiy, Ibrahim Turdi, Abdurehim Seyidi qatarliq Militimizning munewer perzentlirini teqip astigha alidu... Shuning bilen birge 1958-yili yazliq tetil waqtida Tashkentte oquwatqan barliq Uyghur Oqughuchilarni mejburiy asasta wetenge qayturup, Ürümchide yürgüziliwatqan atalmish „Yerlik milletchilikke qarshi turush“ herkitige qatnashturidu. (Bexitke yarisha Ahmet Igemberdi, Hebiybulla Yonus, Mömin Kerimi qatarliq oqughuchilar késellik bahaniside, bu herketke qatnashmay qara we Azw déngizliri boyliridiki sanatoriyelerge ketkenidi.)

Ahmet igemberdi shu yillarda yeni Azow déngiz boyidiki sanatoriyede dem éliwatqan waqtida, shu dewirdiki weten ichidiki bir qatar tiragédiyelerdin kéyin tughulghan buruxtumluq hésiyatini, yéqin dosti, sawaqdishi we kesipdéshi meshhur Uyghur Shairi Dolqun Yasin bilen ortaqlishish yüzisidin yazghan “Azow Déngizida“ dégen esirini yazidu.

1958-yili 1-Séntebir oqush mewsumimu kelidu, lékin Üzbekistandin wetenge mejburi qayturulghan oqughuchilar waqtida ülgürüp kélelmeydu, 10-ayning axirliri ularning bir qismi yeni Muzepper Ezizi(Seypidin Eziziyning bir newre tuqqini), Sheripidin Ömer, Memtimin Ruzi, Kérem Seley qatarliqlar „Yerlik milletchi“lik jinayiti bilen oqushtin qaldurulidu. Ulardin bashqilliri bolsa xuddi asman yer, yer asman bolup ketkendekla, Tashkentke Gheyri bir hésiyatlar bilen yétip kélishidu. Ular bu qétim Tashkent sheheridiki Xitay kompartiyesining yerlik yachaykisi we Xitay Koménistik yashlar ittipaqi bilen Qara déngiz boylirida tordin chüshüp qalghan, bu üch yerlik milletchini küresh qilishqa bashlaydu. Küreshning axirqi netijisi shu boluduki, Xitayda yürgüzülgen yerlik milletchilikke qarshi turush herkitining pajielik qismitining nesiwisini Ahmet Igemberdimu tétip, „Yerlik milletchi“ dégen qalpaqni kéyidu.

1959-yili yeni Ahmet Igemberdige qalpaq keydürülüp ikkinchi yili, u birinchidin Anisini yoqlash, ikinchidin Jornalistliq piraktikisini „Xin jiang Géziti“ de ötküzüsh üchün 7-Ayning 15-künidin 10-Ayning 15-künige qeder wetenge qayitip, Ürümchide bolidu. U Tashkenttiki Ottura Asiya Darilfonining orunlashturushigha asasen, özining sawaqdashliri Dolqun Yasin, Hebiybulla Yonus qatarliq 2 dosti bilen, „Xin jiang Géziti“ge piraktika qilish üchün Sherqiy Türkistangha ibertilgenidi. Ular bir ay jeryanida „Xin Jiang Gézitxanisi“ Uyghur bölümining Edebiyat-senet bölümide her birsi, chong-kichik bir-qanche parchidin maqaliler élan qilip, yéziq piraktikisini ghelbilik tamamlaydu. Piraktika tügep Gézitxana rehberliri bilen xoshlushidighan küni, shu chaghdiki Gézitxanining sabiq rehberliridin, ataghliq jornalist, milletperwer ziyali Tohti Qurban we Hüseyin qatarliq kishiler bilen körüshidu, bu uchrushushta Tohti Qurban, u üch yash qelemkesh jornalistning piraktika jeryandiki tirishchanliqi, qelemlirining ötkürliki we bilim dayirising kenglikini maxtap, qalghan oqushlirigha utuq tileydu.

Ahmet Igemberdi „Xin jiang Géziti idarisi”de piraktika qilghan waqitlar, elbette Jumhuriyet dewridiki milliy hés-hayajanlar peskoyigha chüshüp, mustebit hökümet niqabini yirtip tashlighan waqitlar bolghachqa, wijdanliq, milletchi qelemkeshler üchün ijadiyet bilen shughullanghanliq, hayat bilen oynashqanliq bolup qalghan idi.Ular wetendiki praktikisini tügütüp, oqushni dawamalshturush meqsidide, ming teste Üzbekistangha qayitidu.

1960-yili yazda Ahmet Igemberdining Ahmet Yoldash qatarliq bir qisim sawaqdashliri, wetenge tetil üchün qaytip ketidu, ular 8-Ayning axiri Üzbekistangha qaytip kélish jeryanida Qeshqer Peyziwat, Aqsuning Bay we Altayning Jiminey Nahiyiliride yüz bergen, bolupmu Bay Nahiyisidiki acharchiliqta 10,000 lap Uyghur déhqanlirining achliqtin qirilip ketkenliki heqqidiki pajiyelik xewerlerni élip kelidu. Bu xewerler, chet-ellerni körüp, dunyaning aq-qara perqlirini chüshengen, Tashkenttiki bu yashlarni ayaqta turghuziwetidu. Ular özlirining derislirining éghir we jiddiy bolushlirigha qarimay, kindik qéni tökülgen eziz wetinidiki bu paajiyelerge uchrighan xelqige qandaq qilip yardem bérish heqqide kiche kündüzlep chare-tedbir izleshidu. Shu dewirdiki Sowitler ittipaqida yüz bériwatqan Istalin dewride yüz bergen „Shexiske choqunush“ gha qarshi herkettin paydilinip, Istalinning Sherqiy Türkistan xelqining musteqil we érkinliki üstidiki namertlerche qilghan xiyanitini eyiplep, Birleshken milletler teshkilatigha, Sowét rehbiri Hurshofqa xet yazmaqchi bolushidu.

Tashkenttiki Enhar Deryasining boyigha jaylashqan Ostrowiskiy namidiki senet Inistétutining kichik zallirining biride, Tashkentte oquwatqan 33 Sherqiy Türkistanliq oqughuchining qatnishishi bilen échilghan 6 qétimliq mexpiy yighindin kéyin, bu xet resmiy yézip chiqilip we köpchilikning pikirini élish meqsidide oqup chiqilidu, hem 33 oqughuchining öz imzasini étishi bilen mektup hazirlinidu.Sherqiy Türkistan meselisige qiziqidighan bir Rus Adwukatning mesliheti bilen, shu yillardiki Sowétler Impériyesidiki siyasiy atmuspora sewebidin Birleshken Milletler Teshkilatigha yollinidighan mektupning ibertilishining mumkinchilikining yoqliqi, shuning üchün xetni, peqetlam Sowét ittipaqi Aliy rehbiri Hurshofning özige biwaste yollashning eqilge téximu uyghun ikenlikini bilip, xetni yézishqa qatnashqan 33 oqughuchi özining yénidin iqtisad ajritip, wekil saylap, Dolqun Yasin (Alla rexmet qilghay) we Mehmut Qasim(Alla rehmet qilghay)larni Moskiwagha yolgha salidu.

Yolgha sélinghan wekiller ikki ayliq tirishchanliq netijisidimu Hurshof bilen biwaste körüshelmeydu.Ular Moskiwada Sowitler Impériyesining herqaysi rayonliridin eriz qilish üchün bu sheherge kélip 2-3 yildin béri Hurshof bilen uchrishalmay qizil meydanda chédir tikip yatqan, minglighan kishiler bilen doqurishidu, Netijide Sowit merkizi hökümitige alaqidar xadimlarning, “bu ishinglarning muhimliqini bilimiz, bu meselini Üzbékistan Hökümiti Partiye merkiziy kommétiti arqiliqmu béjirsenglar bolidu”, dégen jawabigha asasen, xetni élip Tashkentke qayitidu.

Bu ishlar Xitayperst Studentlarning köp qétimliq buzghunchiliq qilishigha uchrap ming teste otturgha chiqidu, we Üzbékistan hökümitige yollinidu. Bu hadise mektup yollash ishning netisi qandaq bolishidin qettiy nezer, Chet-ellerde oquwatqan Sherqiy Türkistan studéntliri tarixida parlap turghan bir sehipige aylinidu. Chet-eldiki Sherqiy Türkistan Studentlirining BDT we Sowét rehbirige, Xitay tajawuzchilliri üstidin shikayet qilip xet hazirlash paaliyiti, xayin we milliy munapiqlarning satqunliqi tüpeylidin kéyinki yillarda wetende Ahmet Igemberdi qatarliq nurghun ademlerning jazalinip kétishige sewep bolidu.

Bu xet hadésisi, shu dewirlerde yeni Jumhuriyitimiz, Xitay tajawuzigha uchrap uzaq ötmigen bir waqitta chet-ellerde bashlanghan milliy mujadilimizning tunji misalgha élishqa tigishlik muhim örneklirining biri bolup qaldi. Chünki bu xette, Istalinning yardimi bilen Sherqiy Türkistanni yéngidin ishghal qiliwalghan Xitay tajawuzchillirining, Sherqiy Türkistanda yürgüzgen Assimilatsiye we érqiy qirghinchiliq siyasetlirining, Sherqiy Türkistan xelqige keltürgen balayi apetlirini Gherip dunyasigha anglitip, Xitay basqunchillirining jinayi qilmishliri pash qilinghanidi.

U yillardiki Sowitte oquwatqan bir qisim ilghar oqughuchilarning, weten milletning teqdirige köngül bölüsh rohiy we jawapkarliq tuyghusining küchiyishige, wetinimizni bésiwalghan tajawuzchi Xitay mustemlikichillirining shirin wedillirini untup, her türlük bétim we anglashmilargha asiyliq qilip, yirginishlik epti-peshirisini ashkarilap, xelqimizni qanliq basturiwatqanliqi sewep bolghan bolsa, yene bir tereptin eyni dewirdiki Ottura asiyagha hijret qilghan, ikki qétimliq Sherqiy Türkistan Jumhuriyitining qurghuchilliri hem milliy Armiye ofesserliri bilen bolghan uchrushushlar we ulardin alghan tesiratlar alahiyde rol oynighanidi.

Yene bir tereptin, ular oquwatqan mekteblerdiki yerlik oqutquchilar, jümlidin qérindash Üzbek ustazlar, Sherqiy Türkistan heqqide köpligen tarixiy bilimlerni Sherqiy Türkistanliq oqughuchilargha bergenidi. Hettaki Uzbekistanning bir ataqliq Diramatorgi, Ghuljida 1944-yili qurulghan Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti heqqide, „Ghuljida yanghan Ot“ serlewilik bir parche sehne esiri yazghan we sehnileshtürüp, pütün Üzbekistan miqyasida Sherqiy Türkistan qizghinliqining kötürülishige sewep bolghanidi. Bu yillar yene Uzbekistandiki Uyghurchiliq téxi pütünley yoqutiwétilmigen dewir bolup, sehnilerde Üzbek Diramatorgi yazghan „Ah Perghane Uyghur Wadisi!“ dégen diramilar oynuliwattatti. Uningdin bashqa yene Otura Asiyada shu dewirlerde, zor türkümdiki Uyghur Pen-Alimliri, yazghuchi-shayirliri, Tarixchilliri we mutexesisler ösüp yétilgenidi. Perghane tüzlengliki jümlidin Tashkent sheheride asasen dégüdek Uyghurlar yashayti. Bu körünüsh, 1998-yildin ilgirki Alma-Ata sheherini eslitetti. Ularning yazghan eserliridiki Sherqiy Türkistanning ötmüshi, nöwettiki pajiyelik ehwali we kélichek istiqbali heqqidiki ilmiy yekünler, bu oqughuchilarning qelbide nahayiti küchlük milliy irade peyda qilghanidi.

Uningdin bashqa yene Xitay hökümitining dölet déktatursi netijiside wetenini terik étishke mejbur bolghan Sherqiy Türkistanliq köchmenler weten siritigha élip chiqip ketken qimmetlik eserler, ikki jumhuriyetke ayit her türlük engüshterler we weten ichidiki, xeliqning beshigha kéliwatqan balayi-apetler heqqidiki xewerler, bashqa bir elde bilim éliwatqan oqughuchilarning dawamliq diqqet qilip turidighan qizziq témilarning birige aylinip, ularni weten-milletning teqdiri heqqide oylunushqa mejburlap, ularning qelbini wetenge uzulmes bir ilahiy rishte bilen baghlap turatti.

Üzbekistanda oquwatqan Sherqiy Türkistanliq Studéntlar Yoqarqidek ichkiy tashqiy sewepler netijisinde, Sherqiy Türkistan dawasidiki eng nuqtiliq mesele bolghan milliy musteqilliqqa intilish we munqeriz qilin´ghan Jumhuriyitini qayta tiklesh üchün intayin küchlük iradisi bilen paaliyet qilip, milliy dawayimizni Sowétler téritoriyesidiki qérindash xelqler we Ruslargha yene bir qétim anglitishqa jüret qilghanidi.
Ahmet Igemberdi, xetning yézilishigha sewepchi bolghan tarixiy arqa körünüsh- Peyziwat, Bay we Jimineydiki qehetchilik- heqqide, 10 yillardin kéyinmu Türme ichide qelem tewritip, „Hijran Derdi“ digen toplamgha kirgüzülgen „Bay Yolida“ dégen otluq milletperwerlik témisigha béghishlanghan shieriy esirini yazidu.


Ahmet Igemberdi shundaq qilip, 1961-yili 7-Ayning bashlirida, xelqaragha dangliq Ottura Asiya Darilfonining Til-Edebiyati fakultétini qizil déplom(1) bilen elachi oqughuchilar qatarida pütküzidu.


Ahmet Igemberdi 1961-yili 1-Awghust küni Sowét Ittipaqining qorghas chigirisidin Sherqiy Türkistanning Qorghas nahiyesi arqiliq weten tupriqigha ayaq basidu.1961-yili 3-Awghustta eziz xelqi, méhriban anisi we uruq-tuqqanliri yashawatqan Ürümchi sheherige kélip, kélichigi qarangghu bolghan yéngiche hayatini bashlaydu.

Chetelge birlikte oqushqa chiqqan 30 oqughuchidin wetenge qayitqan 20 oqughchi qatarida Ahmet Igemberdimu wetenge qayitip kélidu we „Xin jiang Gézitxanisi“ge texsim qilinidu. Lékin u „Xinjinag Gézitxanisi“da ishleshni ret qilip, özining arzusi boyiche, Uyghur Aptonum rayonluq Edebiyat-Senetchiler birleshmisi qarmighidiki „Tarim“ Jorniligha xizmetke chüshidu.

Bundaq bolishi eyni waqitta „Xinjang Gézitxanisi“ Xitayperest yallanma ziyalilar birqeder köp toplashqan, Xitaylar ularning qoli bilen Sherqiy Türkistan xelqining erkinlik awazlirini boghudighan küshendige aylanghanidi. Ahmet Igemberdi buni bilgechke, Xitaylar we uning qizil pachaq ghalchilliri teripidin „Gizendiler Uwisi“ dep atilidighan lékin Sherqiy Türkistan xelqining eng munewer ziyaliliri, ötkür pikirlik qelemkeshliri we ikki Jumhuriyitimizdin qalghan jamaet erbapliri-Zunun Qadiri, Ahmet Ziyayi, Turghun Almas, Abdulhey Ruzi, Ershidin Tatliq, Rehmutulla Jariy, Abdulhemit Ruzi, Abdukirim Hoja, Ghénizat Gheyrani …qatarliqlar toplashqan Edebiyat-senetchiler birleshmisige kirip, „Tarim“ Jornilida Ishleshni ewzel köridu. U sawaqdishi we xizmetdishi Dolqun Yasin bilen „Tarim Jornili“ Redaksiyesige yollanghan Shiériy eserlerni bir terep qilishqa mesul qilinidu.

Xitay mustemlikichilliri 1963-yili maygha kelgende, Sherqiy Türkistanda Rewiziyonizim(Shiujingjuyi) gha qarshi herket bashlaydu. Xitay dayiriliri Ahmet Igemberdini, „Qosh yürek-chetelge baghlanghan unsur“ we „Rewiziyonizimchi“ dep eyiplep, Manas nahiyesi Bauzhaden yézisi, Qumul Wélayitining Qaramuqche we Qaraqapchin yézillirigha sürgün qilip, mejburiy jismaniy emgekke salidu we qattiq xorlaydu.

1966-yili 2-Ayning 14-küni Ürümchige mejburiy keltürülgen Ahmet Igemberdige „Eksil inqilapchi“ hem „Chetelge baghlanghan Unsur“ dégen qalpaqni keydürüp, shu ayning 22-küni, uni Ürümchidiki yalghuz anisi we Ailisidin mejburi ayrip tashlap, Ürümchi nahiyesi Dawanching Küngeysudiki, Ghalbiyet Firmisigha yotkep, Xitay dayirilirining nazaritige tashlap béridu. Shu qalpaq kéygüzülgen küni, dimisimu millitimizning qehriman perzentlirige qepezge aylinip bolghan bu weten, uning üchün zulmet huwlap turghan bir dozaq bolidu. Bu zulmetlik yillarda Xitay tajawuzchilliri teripidin birdemde üsti ochuq ghayet zor türmige aylanghan Sherqiy Türkistan tupraqliri qan-zerdap ichide ingirayti. Chünki qara niyet tajawuzchilar eng aldi bilen, Sherqiy Türkistan jemiyitining bir pütünlikini, Bir millet kishilerini tebiqe-siniplargha ayrish, aililerni xaniweyran qilish, Ata-ainilarni ballirigha, balilarni bir-birige düshmen qilish arqiliq, Sherqiy Türkistanda özining yawuz niyetlirige yetmekchi bolghanidi.

Ahmet Igemberdi Ürümchi Démokiratiye yoligha jaylashqan Edebiyat-senetchiler birleshmisidiki özi üstidin chiqirighan adaletsiz qararni alghandin kéyin, bu idarining qorasidin chiqip, udul üyige qayitalmaydu, uning kallisini gadirmach xiyallar qapliwalidu.Uning shu chaghdiki chüshenchiside, düshmen tereptin qalpaq kiyish héchnimige erzimeyti, u özining siyasiy ghayisi üchün ölüshkimu razidi.Xizmetdashlirining birdinla uninggha bolghan qarashlirini özgertip, nechche saet ichide hemme nersining özgürüp ketkenlikidin qattiq iztirapqa chökken Ahmet Igemberdi teqdirge ten bérishke mejbur bolidu. Emma bu hadisining arqisidin tizilip kélidighan aile we yéqin sebdash, dost-buraderlerning béshigha kélidighan soruqchuluq we bexitsizlikler uning közige körünüpla turuatti. U Bu nime üchün? Emdi nime ish qilish kérek? Bu weten zadi kimning? Birdinla nime üchün xelqimizning tili bunche ötmes bolup qaldi, aran dégende qushning uwisidek quriwalghan ailemning, bichare 3 yashliq oghlumning béshigha nimiler kéler? Bichare japakesh anam, bu xewerni anglap nime bolup keter?dep sogghaqta aylandurup qoyup bergendek Ürümchi kochillirini chörgilep yürüp, axiri ailisige qayitip kelidu. Ahmet Igemberdining anisi Bibi Rabiye, Uning öz ailisi jaylashqan qoroda inisi Hüsen Igemberdi bilen olturatti. U Öyge kirip bar ehwalni Anisi we Ayaligha éytidu. Ajiz mezlum anilar uni we uning elpazini körüp ün sélip yighlap ketishidu. Anining yighisigha nime teng kelsun, ertisi ettigende, Bibirabiye ana orun tutup yétip qalidu we bu „Eksil inqilapchi“ning ayali charisizliktin ailisini tashlap chiqip ketidu. Qubul qilghili bolmaydighan achchiq riyalliq yash we bexitlik bir ailini weyran qilidu. Shu yillarda bir addiy Sherqiy Türkistanliq qiz üchün, „Eksil inqilapchi, chet-elge baghlanghan unsur“ning xotuni bolup yashash ongaygha chüshmeyti.

U Küngeysudki mejburiy emgekke sürgün qilinghan waqitliridiki, buruxtumluq ichide, bexitlik ailisi, söygen ayalini, balilirini eslep turatti. Shunga u kéyinki türme hayatida, shu xatirilerni eske élip, Ayaligha béghishlap „Tunji Söygü“, „Hijran Zari“, Oghligha béghishlap„Perhatqa“, qizigha béghishlap „Gülige“ dégen shierlirini yazdi. Bu shierdiki yazghuchining hés-tuyghulliri yalghuz özigila mensup bolmastin, Sherqiy Türkistandiki weyran bolghan Aililer, bexitsiz balilar, tul qalghan anilarning ahu-zari we ortaq hésiyatidi.

Bu waqitlar atalmish “Medeniyet inqilawi” yéngi bashlanghan dewirler bolup, Ahmet Igemberdi yene 10 minglighan dewirdashliri we ilghar pikirlik ziyalilirimiz bilen birlikte „Eksil inqilapchi“ qalpiqi bilen qattiq azaplash, xorlash, ayaq-asti qilinishlargha uchraydu.

Ahmet Igemberdi 1967-yili 1-Ayda atalmish „Medeniyet zor inqilawi“ning qalaymiqanchiliqi hem anisining aghrip qalghanliqini bahane sewep qilip, Ürümchige qéchip kéliwalidu. Ahmet Igemberdi üchün qursaq toyghuzushmu qiyin ishqa aylinidu,U inisi Hüsen Igemberdi(Alla rehmet qilghay) yitekchilik qiliwatqan qurulush etiritide qachaq we yoshurun isimlar bilen 1968-yilning axirghiche medikarchiliq qilip, éghir jismaniy emgek bilen jan saqlaydu.

Ahmet Igemberdi bu yillarda weten we milletning azap-oqubetlik qulluq hayatini hem özining, kindik qéni tökülgen ana wetinide xaruzar bolup, topidek sorulup ötken hayatini, shu yillarda yazghan „Hijran Derdi“ digen toplamgha kirgüzülgen „Kech küzde“, „Yigane Qush“, „Méning Yultuzum“, „Sabahqa“ we „Iltija“ qatarliq shierliridiki töwendikidek:

…

Uchar méning emgeklirim mesum shamalda,
Yillar öter dil qepezde, taghlar qamalda….
Men yighlaymen, yitermikin tengrimge ahim,
Qachan´ghiche desht-chöllerde uchar peryadim!?

…
(„Kech Küz“ dégen shierdin)

…

Shu burutum emdi xet chekken, kiche tal newdisi erdim,
Dilim zarlaydu nes yillar, nuzuk qeddimni egkende.

Isit insan, isit yashliq, taparmu öz bahasini?
Öter qanmay, gül hösnüngge pelek cherxi ejepken-de.

Séni depla tughulsamdim, baharim ishqida her kün,
Kötersem qed giyahingdek, saqal köksümge yetkende.

Ana tupraq, kömse kömsunler, ne erman shu nijadiyni(2),
Rohim küyler, séni menggü, eshu ghemxane qebremde.

(„Itija“ dégen shierdin)


misralar arqiliq otturgha qoyidu. U yene kélichekke bolghan arzu-ümidlirini:

…

Yerdemen, sen köktisen, zarimiz bir shorluq qushum,
Kütisen, yar weslige yiter qutluq saitingni.
Zarlima, bulut tarqap künmu chiqar chaqnap bir kün,
Yetkeysen muradinggha, tépip yaru adashingni.

(„Yalghuz Qush“ dégen shierdin)

dégendek tragédiyege toyunghan lérik misralar arqiliq ipadileydu.




Ahmet Igemberdi chet-elge chiqip, inqilapni dawamlashturushni könglige püküp, shu yillardiki Sherqiy Türkistan Xelq inqilawiy partiyesidikilerning yardimi bilen ikkinchi Jumhuriyitimiz dunyagha kelgen, qutsal tupraq Ili wilayitige kétidu. 1969-yili 6-Ayning 20-küni, Xitay hökümitining Milliy azatliq herkitimizge qaritilghan pashistik zerbillirining biri bolghan „Chong tazilap yoqutush“ herkitide „Sherqiy Türkistan Xeliq Inqilawiy Partiyesi“ bilen munasiwiti bar, dep Ghuljida qolgha élinip, Ürümchige éghir koyza-kishenler bilen, quralliq yalap keltürülüp, Sherqiy Türkistan xelqining munewwer qiz-yigitlirining issiq qéni bilen boyalghan, Louyuenjie 32-nomérliq qoradiki, Gongenting Türmisige tashlinidu.

Eyni waqitta minglighan ot yürek ezimetlirimiz shéhit qilinghan, 10 minglighan qolyazma we tarixtin kelgen kitaplirimiz köydüriwétilgen, Gongentingning bu qan puraydighan türmiside 1978-yili 2-Ayghiche, héchqandaq qanuniy tertipke uyghun kelmigen bir basqi, éghir suwal-soraqlar ichide yétishqa mejbur bolidu.
Hökümet shu yili 2-Ayning axirida uni, qolgha alghanliqini resmiy élan qilidu. Shuningdin kéyin 12 yilliq qamaq jazasigha höküm qilinip, siyasiy hoquqidin mehrum qilinidu. Ahmet Igemberdini Shu yili 4-Ayning axiri, bir qisim Türmedashliri-Abliz Hemze, Ablimit Yaqup( Abliz Mexsum-Alla yatqan yérini jennet qilsun-ning qizi cholpanning iri) qatarliqlardin teshkil qilghan, 30gha yéqin siyasiy mehbus qatarida, Ürümchi Gongenting qarmighidiki Lusaugu kömür-kan türmisige yollaydu. Ahmet Igemberdi bu türmide 1979-yili 14-Séntebirghiche, Nezer Muhemmet(Hotendin), Qadir Abdurusul(Qeshqerdin), Tursun Nasir(Maralbeshidin) qatarliq 3 türmidishining Xitaylar teripidin élip bérilghan pajielik qiynash netijiside naheq öltürülgenlikige shahit bolidu.

Ahmet Igemberdi bir Sherqiy Türkistanliq bolup qalghini üchün, mukemmel terbiye körgen ziyaliy bolup qalghanliqi üchün, ot yürek bir inqilapchi bolup qalghanliqi üchün, talantliq bir shayir bolup qalghanliqi üchün, ishghaliyet astida turghan öz wetnide erkin yashash pursitige érishelmeydu. Tajawuzchilar yene Uyghur xelqi ichidin yétiship chiqqan, bir ewlat oyghanghan 10 minglighan batur qiz-yigitlirimizning qatarida Ahmet Igemberdinimu, közige qadalghan mix dep qarap, uni yoqutiwétish üchün her türlük tozaqlarni quridu we qarangghu zindanlarda yashashqa mejburlaydu.Bu qabahetlik hayat uning ijadiyitini teximu janlanduriwétidu.

Ahmet Igemberdi shu yillardiki 10 yilliq türme hayatida „Zindan Naxshilliri“ namida 100din artuq shierni qeghezge emes, yadqa yézip, türme siritigha élip chiqidu.

„Ölmekning üstige tepmek“ shu boldiki Ahmet Igemberdi teripidin türme ichide Xitaylarning qanxor dayisi Maoning eserlirige, shipir sheklide bashqilar bilelmigüdek qilip kirgüzüwétilgen shekilde yazghan 1000 misraliq „Tarimdin Xet“ dastani, Lin biawning xatalishishi sewebidin, Maoning kitablirini, Türme ichide yighiwalghanda izdek-soriqini qilish mumkinchiliki bolmighachqa yoqap kétidu.

Ahmet Igemberdi bu yillardiki ijadiyitide, Nijadiy texellusini qollunup, Türme hayatini asasiy téma qilghan halda weten-milletning béshigha kelgen shum teqdirni, qarangghu künlerni échinish we meyüslük ichide teswirlep, xelqimizni küreshke, birlikke, ittipaqliqqa hem jasaretke ündeydighan we ularning siyasiy kélichikige ümid béghishlaydighan, düshmen milletning jinayi qilmishlirini pash qilidighan, eyipleydighan bir türküm nadir eserlerni ijad qilidu.

Uning shieriyet ijadiyiti mushu yillarda wayigha yetken bolup, türme téshidiki edebiyat pütünley milliy yülünishidin ézip, mezmun we shekil tereptin tajawuzchi hökümet we „Dahiylar“ni gherezlik medihiyleydighan saray Edebiyati xayishigha éghip ketken mezgilde, bedihiylik we mezmun tereptin milliy edebiyatimizda kem bolghan boshluqlarni toldurup, yéngi dewir edebiyat tariximizdiki engüshterlerning biri bolup qalidu. U Uyghur shieriyitide enene bolup dawamliship kelgen Aruz wezni, barmaq wezni we chachma shier qatarliqlargha tewe bolghan köp xil janirlarning hemmiside qelem tewritip,héssiyatqa bay, tili ammibap, qisqa we méghizliq, milliy edebiyatimizdiki we Uyghur xelq folkloridiki ilghar ipadilesh usulliri bilen qérindash milletler we Rus edebiyatidiki alahiydiliklerni ijadiy we janliq birleshtürüp, shu dewirdiki Uyghur edebiyatigha wekillik qilidighan aldinqi qatardiki, piship yétlgen bir edipke aylanidu.

Ahmet Igemberdi 12 yilliq qamaq jazasigha qarita, öz qoli bilen yoquri sotqa yazghan erzi, Xitay ölkilliride alliqachan bashlanghan, chong qayta tekshüresh we xeliq teripidin, xata yaki layiqida jazalanmidi dégenlerning namining eslige keltürülüsh herkitining Sherqiy Türkistanda bashlinishi qatarliq sewepler bilen, 1979-yili 13-Séntebirde türmidin azat qilinidu. Eslide shu künila Türme ichidin yük-taqlirini echchiqip kétishke toghra kelgen bolsimu, Ahmet Igemberdi türmidashliri we Xitaylar teripidin shéhid qilinghanlar bilen xoshlushup kétish meqsidide, qara derwaza ichide yene bir kün qonup qalidu.14-Séntebirde Türme ichidiki türmidashliri bilen xoshlashqan hem bu yerdiki teqdirdashlirini, bu yerge tashlap kétishke anche köngli qiymighan Ahmet Igemberdi, yük taqillirini tik quduqning yénidiki melum bir ishxanigha tashlap qoyup, tik quduqning kün chiqish teripige jaylashqan Dahinggu töpilikige qarap yolgha chiqip, töpilik üstidiki Xitaylar teripidin öltürüwétilgen mehrum qérindashliri Nezer Muhemmet, Qadir Abdurusul, Tursun Nasir qatarliq 3 türmidishining qebrisi aldigha kélip, közyéshi qilip, quran-tilawet qilip bolup, kömür basqan mashinining kabinkiside olturup, Ürümchige qayitidu.

Shopur uni Ürümchi döng köwrükning arqisidiki hökümet munchisining aldigha ekkilip tashlap qoyidu. Ahmet Igemberdi, shu yerdiki Ürümchi soda idarisining aililikler qorosida yashawatqan achisining öyige kélip chüshidu. Ahemt Igemberdining anisi, u türmige kirip 3 yildin kéyin oghlining qayghu-hesriti derdide tola yighlap, 1972-yili Séntebirde alemdin ötkenidi. Ahmet Igemberdi Anisi Bibi Rabiye wapat qilip 6 yildin kéyin, bu ishtin türme ichde xewer tapidu. Bu waqitta, uning inisi Hüsen Igemberdi Xitay saqchisini urup qoyghanliqi sewebidin türmide yétiwatatti. Uning 3 yilliq Türme mudditining toshushigha bir ay qalghan waqitlaridi. Uning akisi Rehmet Igemberdi(Alla rehmet qilsun) Ürümchide ailisige kéliwatqan her-türlük siysiy bésimlargha chidimay, ayalining yurti kuchargha köchüp ketkenidi. Ahmet Igemberdining ayali bir qanche yillar ilgiri, hökümet teripidin „Eksil inqilapchi, chetelge baghlanghan unsur“dep qamalghan kishi bilen dawamliq öylük bolushning achchiqigha chidimay, u türmide yétiwatqan chaghdila ajriship ketkenidi.

Ahmet Igemberdi üchün hayatliqning héch-bir qimmiti qalmighandek körünetti. U peqet qelbide qan-yash yighlawatqan milliti hem özining töligen bedelliri üchün, qandaq qilip bir qisas alsam bolar dégennila oylayti.

U türmidiki waqtida yazghan eserlirining yoqulup kétishidin dayim ensirep, milliy edebiyatimizgha tewe bolghan bu bayliqlarni qoghdap qélish heqqide köp izdendi.Inqilap yolida bel qoyiwetmigendekla, ijadiyet iradisidinmu qeti´y waz kechmidi.Shunga bezi kichik tiptiki eserlerni qeghez-qelemsiz yada yézip, yada saqlap qélishqa orunsa, undaq qilish tes bolghan, kengrek hejimdiki eserlirini mexpiy xatirlesh yaki türme siritigha chiqiriwétish heqqide izdinetti.

Ahmet Igemberdi 10 yillap türmide yazip, iside saqlighan eserlirini, bu eserlerning düshmenning qoligha chüshüp kétishidin, yaki özi bir nerse bolup ketken teqdirde iz-déreksiz yoq bolup kétishidin ensirep, bir-birlep , yortqan ichide qol chiraq nuri astida xatirlep, türme ichidiki sirdishi, özidin 15-20 yashlar chong, hörmetke sazawer, nazaret astigha élinghan emma emgek sewebidin türme siritigha chiqip kirish pursitige ige, hörmetlik Abliz Musa(Alla rehmet qilsun)aka arqiliq chiqiriweteti.

Ahmet Igemberdi 10 yildin kéyin türmidin nazaret astigha élinip qoyup bérilidu.U Türmidin chiqqandin kéyin, türmide yazghan, shierlirini, shu dewirde közge körüngen Uyghur ziyalilirigha oqup bérishni xalayti, emma weziyet xeterlik bolghachqa, he dése undaq qilalmayti. U bir küni yolda, shu dewirde tonulghan Uyghur ziyalisi we shairi Mehmud Zeyidi bilen uchrushup qalidu we hal-mung bolidu we Söhbet jeryanida, türmide yazghan shierlirini oqup bermekchi bolidu.U yéngidin türmidin chiqtim, eger bu shierlarni özem yazghan, désem yene bir palaketke uchrap qélishim turghanla gep, undin bashqa bu kishining könglige bashqiche bir ish kélip qalmisun dep, „Mehmud, men sanga namelum bir shayir yazghan, shierlardin birqanchini oqup bérey“, deydu we özining eserlirini yada oqup béridu.

Mehmut Zeyidi shierlarni anglap, heyran bolup, „bu eserlerni nedin alding, ajayip nadir eserlerghu bu…Buni Abduxaliq Uyghuri yaki bolmisa Memtili efendi yazdimu néme…kel, manga éytip ber men xatiriliwalay“, deydu.Emma Ehmet Igemberdi shu dewirning siyasiy atmusporasi sewebidin, heqiqiy ehwalni éytalmaydu we „undaq qilalmaymen“, dep jawap béridu.

Mehmud Zeyidining shu qétimqi söhbette Ahmet Igemberdining „Zindan Shierliri“gha bergen bahasidin, muellipning, shu dewirde yazghan eserlirining qimmitini chüshüniwélish qiyin bolmisa kérek.

Ahmet Igemberdi shu yillardiki wehshet qaplighan türme hayati we shieriy ijadiyiti üstide toxtulup mundaq deydu:

U yillarni oylisam, yüreklirim pichaqta tilghandek azaplinip kétimen. Jumhuriyitimizni yoqutup qoyghunimiz yetmigendek, bir millet süpitide düshmen milletning aldam xaltisigha chüshüp, ulargha ishenginimiz burnimizdin bulaq boldi. Shu azaptin hazirghiche héch qutulalmidim, shu yillarda bu tiragédiyege toyunghan tuyghullirimni xelqim bilen ortaqlishish meqsidide, 1970-yili yazghan „Ilimsen“ dégen shierimda:

…

Xudani tashlap qoyup tapting „Xuda“ ,
U séni el ishqidin qildi juda.
Shu „Xuda“ bashlap keldi bar apetni,
Bexit yoq, xorluq yetti sanga uda.
Atalmish shu “Xudasi” turghan jallat,
Her sözi, qan-yash, achliq, ahu-peryat.
Bihush bop, “dürüt”idin sen bilmiding,
Bir küni bilip qalur, uruq ewlat.
Ilimsen munggha patqan weyran yurtum,
Sheytanghan iman satqan nadan yurtum.

Yat düshmen pitnisige qulaq sélip,
Dostungni xop zarlatting düshmen bilip.
Tuqqining teyyar qildi sanga ora,
Köp ötmey ummu chüshti axiri kélip.
Saddiliq, shu xuyunggha yatlar zoqmen,
Aghzida hi..hi... qilar dilda öchmen,
Qoy börü yashighanmu bir qotanda,
Qoy yimes göl börini kimken körgen!?
Ilimsen munggha patqan weyran yurtum,
Yatqa keng, özge qapqan, sersan yurtum.

...

yoqarqi sheklide ipadileshke orundum.Türmige kirip üch kündin kéyin, zulumgha bash egmes roh bilen “Irade” dégen bu:

Ching polattek irade, mehkem zindan témidin,
Okyan süyi ötelmes, puxta bolsa kémidin.
Bir kün bunda échilar, azatliqning gülliri,
Hörlük üchün tökülgen, qehrimanlar qénidin.

qisqa shierimni yazdim.

Türme hayati qiyin we xeterge tolghanidi.Bir kün yashamduq, ikki künmu bilmeytuq.Düshmen xalighan kishini ölümge buyrisa, xalighan kishige hayatliq chighiri qalduratti.Tar, qarangghu, meynet, pit we chusa qaplap ketken qehrimanlarning qéni bilen boyalghan kamérlardin birge bolsa weten-milletke satqunluq qilip, yene birge bolsa ölüp qutulush mumkinidi.Bundaq ishlar Xitay türmiliride ikkide bir bolup turatti.Shundaq turupmu ölmeydighandek roh bilen shierlirimni yéziwerdim we türmidashlirimgha ümid, ishench bérishke orundum...

1979-yili 12-ayda uning Edebiyat-senetchiler birleshmisidiki xizmiti eslige keldi.Qayide boyiche u yene „Tarim Jornili“ning Edebiyat-senet bölümide ishleshke dewet qilindi, lékin u Redaksiyede ishleshni xalimay, Edebiyat –Senetchiler birleshmisining Xeliq éghiz edebiyati jemiyiti bashquriwatqan „Miras” Jornilida ishleshke qarar beridu.

Ahmet Igemberdi 1980-yili 6-ayning 7-küni, Australiyege chiqip kétish üchün tereddut qiliwatqan, bir Ayal bilen öylük-ochaqliq bolup,uzun yillardin buyan, yürigining chongqur qatlamlirida saqlinip kéliwatqan erkin dunyagha chip, milliy dawani dawamlashturushtin ibaret izgü arzulirini emelge ashurush üchün niyet qildi. Lékin hökümet teripidin keydürülgen „Eksil inqilapchi“dégen qalpiqini shu chaghqiche éliwetilmigechke, waqtida Ürümchidin ayrilalmidi.Tört yildin köprek kütüsh, dawa qilishlar, tirikishishler netijiside axiri qalpaq élip tashlandi. Shuning bilen U, 1985-yili 9-martta Ürümchidin ayrilip, shu ayning 20-küni ikkinchi ayali bilen démokirattik we erkin dölet Australiyede jem bolidu.


U chet-elge chiqqandin kéyin, bir tereptin siyasiy küreshlirini dawamlashtursa yene bir tereptin özining yéziqchiliq ishlirini tashlap qoymidi. Uning bu dewirde yazghan eserliri ichida siyasiy publistika asasiy orunda, shieriyet ikkinchi orunda turidu. Bu eserliride wetenni séghinish, xelqimizni küreshke ündesh, dawayimizdiki ilghar hadisilerni medihiyelesh, passip amillarni tenqitlesh témilliri asasiy orunda bolup, chet-elde dawamlishiwatqan milliy dawayimizdiki engüshterlirimizning biri bolup qaldi.

Ahmet Igemberdi WETEN siritigha chiqip yazghan tunji shierining biri „Ürük Yigende“da:

Adélaydéning(3)xilwet baghchisida tang seher,
Ürük yidim, tallap turup shu serxilini.
Pisent bolmidi ghérip könglümge shu qeder,
Eslep kettim Ana yurtning Xuweynisini.

Dep yazsa, yene bir shierida :

Bughda, yiraqlardin séni körimen,
Bughda, ching dilimdin sanga köyimen.
Iman éytqinimda naming qoshulsun,
Séni dep tughuldum,
Senchün ölümen!

Dep yazidu.U yene “Chet-ellerde” dégen shierida :

Chet-ellerde boldum musapir,
Téshim küldi, ichim yighlidi.
Xelqim bilen boldi. Derdim bir,
Shu dümbemde Xitay qamchisi,
Yürügümni hesret tilghidi…

dep yazidu.U yene öz xelqini küreshke ündep, tolup tashqan irade we qeyserlik bilen:

Wetendash, qoyghin otni, rehim qilma, jehennem tughliri yansun,
Shu Béyjingliq, yaghi-düshmenning köyüp texti külge aylansun.
Jahalet bulutlirini heydeyli, jasarette tengri(Tagh)bashidin,
Esirlerdin zulum chekken, Ilimning hösni külsun, bexti parlansun!

Dep yazidu.


Ahmet Igemberdining chet-elge chiqqandin kéyinki hayati- xuddi weten ichidiki hayattekla xelqimiz bilen bir burundin nepeslengen, millitimiz bilen bir kallida tepekkur qilghan, millitimizning otida köyüp, süyide aqqan, Sherqiy Türkistanliq bolghinidin, Ay-yultuzluq kök bayraqni kötergenlikidin her zaman pexirlengen- bir Uyghur Oghlanining hayatidur.Ahmet Igemberdi gerche wetendin qanche ming kilométir uzaqta yashawatqan bolsimu, tiniqliridin xelqimizning hédini, yürikining soqushliridin millitimizning milliy iradisini köriwalghili bolidu.Uning kemter, kichik piél, salmaq we jasaretke tolghan xaraktéri heqiqiy bir dahiyning arimizda yashawatqanliqini bizge her zaman eskertip turidu.

Ahmet Igemberdi Australiyege chiqqan waqit Chet-ellerdiki Sherqiy Türkistan Milliy dawasida jiddiy özgürüshler barliqqa kéliwatqan bir dewirge toghra kelidu.U aldi bilen Türkiyediki Sherqiy Türkistan wexpisi we Qazaqistandiki Ziya Semidiy we Dolqun Yasin bashchiliqidiki Uyghur ziyaliliri bilen qoyuq munasiwet ornitidu. Shuning bilen u yene, Australiyediki Sherqiy Türkistanliq wetendashlarni dawayimiz etrapigha toplash üchün, bir Teshkilat qurup chiqishning zörürlikini hés qilidu. Shu seweplik, birqanche yilliq tirishchanliqlar we sinap körüshler netijiside, 1992-yili 25-Aprilda Adelaydediki Uyghur, Üzbek, Tatar, Qirghiz Aililirini birleshtürüp, shu chaghdiki éhtiyajgha asasen, „Australiye Türkistan Jemiyiti“ni qurup chiqidu. Jemiyet Aughustning axirida Australiye Hökümiti teripidin étirap qilinip, resmiy tizimgha élinidu. Jemiyet qurulghandin kéyin birinchi qilghan chong ishi, bu dölettiki tunji Uyghur tili mektiwini quridu. Ikkinchi bolup, Sherqiy Türkistanliqlar jaylashqan Adelaydening Gillesplains we Holdenhill rayonlirining merkizide jenubiy Australiye Islam jemiyitining yardimi hem Sherqiy Türkistanliqlarning 20,000 dollarliq xalis ianilliri bilen, 220,000 dollargha bir mekteptin Bina sétiwélip, „Wandana Meschiti“ni qurup chiqidu. Meschit 1994-yildin bashlap, resmiy ishqa kirishidu. Bu meschitke Sherqiy Türkistanliqlardin bashqa Türkler, Erepler, Parislar, Afghanlar, Boshnaqlar, Héndonoziyelikler kélip, Alla aldidiki özining Islamiy buruchlirini ada qilidighan bolidu. Bu dewirlerde Exmet Igemberdi, Jenubiy Australiye Islam jemiyitining ikki qétimliq saylimida muawén reyislik wezipisini öteydu we 8 yil shu jemiyetning ijrahiyye kommétitida her xil wezipilerni ada qilidu.

1992-yili 12-Ayning 12-künidin 14-künigiche Xelqaradiki Sherqiy Türkistanliqlarning keng-kölemdiki milliy qurultiyi Istambul Uniwérsititining chong zalida daghdughuluq ötküzüldi. Bu qurultaygha dunyadiki 20 ge yéqin memlikette yashawatqan, Sherqiy Türkistanliqlarning muhim Teshkilat ezaliri, hem Sherqiy Türkistan dawasining abroyluq pishiwaliri qatnishidu. Bu qurultayda Isa Yüsüp Aliptekin, Ziya Semidiy, Muhemmed Riza Békin, Abdurewup Mexsum, Hashir Wayidi, Yüsüpbeg Muhlisi, Erkin Aliptékin, Ghulamiddin Paxta, Dolqun Yasin, Qehriman Hujamberdi, Ümer Qanat, Dolqun Isa, Mehmet Tohti, Muhemmed Iminhezret, Ablikim Baqi, Ghopur Hajim, Rehmutilla Türkistani, Hüsen Qarihajim, Abduqadir Tash, Abduqadir Ehmet hajim, Muhemmet Qasim Imin qatarliq meshhur zatlar we aktip dawa paaliyetchilliri ishtrak qilidu. Qurultay qatnashquchillirining bezilliri yighinda muhim sözlerni qilidu.

Ahmet Igemberdi bu qurultayda, muhim notuq sözlep, milliy herkitimizning tüp pirinsipining musteqilliq bolishi heqqide muhim yolyoruqlarni beridu. Qurultayning axirqi künide, Sherqiy Türkistan milliy qurultiyining Siyasiy kéngesh reyislikige saylinidu.Qurultaydin kéyin yeni 23-dékabir küni 20 etrapidiki qurultay qatnashquchilliridin terkip tapqan bir ömek, Isa Yüsüp Aliptékin we Muhemmed Riza Békinler rehberlikide Anqerediki Türkiye büyük millet mejlisige bérip, shu chaghdiki dölet bash bakani Suleyman Démiral, Türkiye millet mejlisi parlaméntining reyisi Hésamidin Jenderuq hem Insan heqliri kommétitining bashlighi Sabir Yawuzlar bilen körüshüp, Sherqiy Türkistan xelqining pajiyelik ehwalini, ulargha yetküzüp, Türkiye hökümiti we xelqidin yardem soraydu. Shu qétimqi uchrushishta, bash bakan Sulayman Démrel „Sherqiy Türkistan yalghuz emes“ dep xitap qilidu.

Ahmet Igemberdi bu qétimqi Türkiye sepiride, özining ömürlik arzusi we Seudi erebistandiki wetenperwer zatlarning dewiti bilen 1- qétim Mekke mukerremge bérip ömrihej paaliyitige qatnashidu.

1994-yili 1-mayda Ahmet Igemberdi Australiye Türkistan Jemiyitining ikkinchi qétimliq saylimida yene jemiyet reyislikige saylanidu. 1993-yilning axiridin 1994-yilning axirighiche Ahmet Igemberdining tehrirlikide „Australiye Türkistan Jemiyiti Xewerliri“ namliq éngilische Ayliq gézit neshir qilinip, Australiye ichi we siritidiki munasiwetlik dölet, Teshkilat we muhim shexislerge yollinidu.

1996-yili 11-ayda Ahmet Igemberdi Hüseyin Qarihaji, Abduqadir Exmethaji, Muhemmet Riza Békin, Seley Hajim qatarliqlar bilen bir qatarda Miyunxenda échilghan Dunya Uyghur Yashliri qurultiyining qurulush yighinigha qatnishidu.Bu yighinda Dunya Uyghur yashlar qurultiyi qurup chiqilidu. Otturgha chiqqan bu qurulush kelgüside Sherqiy Türkistan milliy qurultiyi qurulidighan bolsa, shu qurultayning terkiwige yashlar kommétiti bolup qoshulushni wede qilidu.

Ahmet Igemberdi 1996-yili 12-Ayda Muhammed Riza Békin rehberlikidiki Sherqiy Türkistan wexpisi orunlashturghan, ikkinchi qétimliq Sherqiy Türkistanning tarixi we medeniyiti simpoziyomigha qatniship, Sherqiy Türkistanning siyasiy meselisi heqqide muhim dokilat béridu. Shuning bilen birge simpoziyomigha qatnashqan Ziya Semidi, Abdurewup mehsum, Yüsüpbeg Muxlisi, Ghulamiddin pahta, Batur Ershiddin, Qehriman Hujamberdi, Osmanjan Imin, Abdurazaq Imam, Abduqadir Ehmethajim, Hüseyin Qarihajim, Abduqadir Tash, Muhemmed Imin Qasim, Emin Ghupur, Memtimin Hezret, Küresh küsen, Ablikim Baqi, Mesumjan Zulpiqarof qatarliqlar bilen uchrushup, nöwettiki milliy dawayimiz heqqide keng-kushade söhbetlishidu.

Ahmet Igemberdi bu qétimqi Türkiye sepiridimu, Mekke mukerremge bérip ömrihej paaliyitige 2- qétim qatnishidu.

1998-yili 11-Ayda échilghan Australiye Türkistan Jemiyitining üchünchi qétimliq qurultiyida, Jemiyetning ismi „Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyiti“ qilip özgertilidu. Sewebi 1997-yili 5-, 6- Fewrallarda Sherqiy Türkistan ikkinchi Jumhuriyiti dunyagha kelgen Ghuljida, Xitay milliy zulumigha qarshi qozghulanglar kötürüldi. Bu qozghulanglarni Xitaylar dölet térorini ishqa sélip qanliq basturidu. Bu weqelerdin kéyin dunya jamaetchilikining neziri, Sherqiy Türkistan dep atalghan, Xitay ishghaliyitidiki memliketke we Uyghur dep atalghan qan yighlawatqan bir milletke chüshidu.Shu seweptin Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyitining bu qurultiyi, köpchilikning birdek awaz bérishi netijiside, Ahmet Igemberdi jemiyetning reyislikige 3-qétim saylap chiqilidu.

Ahmet Igemberdi yitekchilik qilip, Sherqiy Türkistanda yüz bergen „Ghulja qetliami“din kéyin Ghulja yashlirining shu inqilawiy rohiyni Australiyede dawamlashturush üchün, Adalaydeda 40 kishining we Sidniyda 13 kishining qatnishishi bilen „Ghulja Uyghur meshripi“ni qurup chiqidu.

Ahmet Igemberdi aka bu mezgillerde yeni jemiyet xizmitige mesulluq wezipisini üstige alghan 1992-yildin 1999-yilning axirighiche, Xitay hökümitining Lopnurda élip barghan 47 qétimliq Atom sinaqi, Barin inqilawi dewridiki qattiq basturush we Ghuljidiki qanliq qirghinchiliqlirigha oxshaydighan hadisilerge qarshi keng-kölemlik namayishlarni élip bérishqa yitekchilik qilidu.

1990-yilining axiri Ahmet Igemberdi Ailisidin ayrilip Sidniygha köchüp kétish munasiwiti bilen 2000-yili Yanwarda Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyitining adettin tashqiri 4-qétimliq qurultiyini chaqrip, Sidniy köchüp ketkenliki sewebidin, jemiyet reyislikidin istipa beridu. Lékin yighin qatnashquchilliri Australiye Sherqiy Türkistan jemiyitining qurghuchisi, 8 yilliq reyisi Ahmet Igemberdi akini, jemiyetning pexriy reyislikini ötep bérishke teklip qilidu.

Ahmet Igemberdi 1997-yilining axirida Australiyediki muhim télwiziye qanili bolgha SBS ning muxbiri Elithabis Tadich bilen birlikte, jemiyet namidin Sherqiy Türkistanning siyasiy weziyiti anglitilghan 30 minutluq „Cheklengen Ölke-Sherqiy Türkistan“ namliq télwiziye filimini ishlep chiqidu.

1997-yili Ahmet Igemberdi Sidniygha köchüp kelgendin keyin, 2-mart küni, özi qatniship Sidniyda qurulghan“Australiye Sherqiy Türkistan Shöhbe jemiyiti“ning reyislikini üstige élip, Sherqiy Türkistan Sürgundiki Höhümitining Jumhur reyisliki bilen qoshup künimizge qeder ishlep kelmekte.

Ahmet Igemberdi, 1998-yili 18-Martta Australiyedin Istanbulgha kélip, Sherqiy Türkistan wexpisi teshkilligen, Sherqiy Türkistan Milliy Merkizini qurush heqqidiki meslihet yighinlirigha qatnashti. Bu yighinda Australiye Sherqiy Türkistan jemiyiti, Milliy merkezni qurghuchi teshkilatlarning biri bolup, Ahmet Igemberdi, shu milliy merkezning dayimiy ezaliqigha saylinidu.

Ahmet Igemberdi 1999-yili 10-ayda Gérmaniyening München sheheride échilghan Sherqiy Türkistan (Uyghuristan) milliy qurultiyining heyyet ezaliqigha saylanidu hem shu qurultayning siyasiy meslihet kéngishining muwéni bolidu.

Ahmet Igemberdi 2001-yili 10-Ayning otturlirida Bilgiyening payitexti Beryusélda échilghan Sherqiy Türkistan(Uyghuristan) Milliy Qurultiyigha qatniship, qurultayning dayimiy heyyet ezaliqigha saylinip, qurultayning meslihet kéngishining muawén reyislikini dawamlashturdi. Qurultay kéngishining reyisi Haji Yakup anat wapat bolghandin kéyin, uning ornigha qurultay siyasiy meslihet kéngishining reyislikige teyinlenidu.

Ahmet Igemberdi 2004-yili 14-Séntebirde Amerika Qoshma Shitatliri merkizi Washingetun sheheri, kapitol Hildiki Amérika Kongérisining merikiler zalida qurulghan, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki hökümitining tekliwige binaen, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining Jumhur Reyislikige teyinlenidu.

Sherqiy Türkistan Jumhuriyi Sürgündiki Hökümitining qurulishi, xelqra weziyet, Xitay we Sherqiy Türkistandiki yéngi hadisilerning teqezzasi asasida meydangha kelgen bolup, Sherqiy Türkistan Dawasining yéngi bir burulush nuqtisidi.Chünki chet-ellerde Sherqiy Türkistan xelqining arzu-armanlirigha asasen hökümet qurush meselisi, Muhemmed Imin Bughra, Isa Yüsüp Aliptékinler bir qatar orunushlarda bolghan bolsimu emelge ashmighanidi. Kéyinche Sowit hökümiti we Xitay hökümiti ottursidiki ziddiyetlerning türtkiside, Sherqiy Türkistan milliy herkitide hel qilmisa bolmaydighan yéngi meseliler otturgha chiqidu. Shunga Sowit ittipaqining Türkistan Tupraqliridiki Uyghur ziyaliliridin Ziya Semidi, Yüsüpbeg Muxlisi we Tursun Deryalar 1960-yillarning axiri we 1970-yillarda Türkiyege birqanche qétim kélip, Türkiyediki Isa ependi qatarliq kishiler bilen uchrushup, bir hökümet qurush heqqide muzakiriler élip baridu emma nimishqidur bu ulughwar meqset emelge ashmaydu.

Sherqiy Türkistan Jumhuriyitining Sürgündiki hökümetini qurup, musteqilliqni tüp meqset qilidighan, kéyinki Jumhuriyitimizni eslige keltürüsh üchün weten ichi we siritida élip bériliwatqan dawagha qumandanliq qilidighan, mukemmel halda xelqimizning musteqilliqtin ibaret milliy iradisige wekillik qilidighan bir qurulushni otturgha chiqirish, Chet-eldiki Sherqiy Türkistan muhajirlirining hem memliket ichidikilerning uzun yilliq arzu-armanliridi. Bolupmu bu arzu-armanlar, 1996-1997-yillirida Seudidiki hemsherilirimizdin Hüseyin Qari Islami, Abdulqadir Ehmet hajim we Amérikidiki Ghulamidin Paxta, Sidiqhaji Ruzi qatarliq kishilerning hökümet qurush üchün Amérika parlaméntidiki bir qisim parlamént ezaliri we Sherqiy Türkistan meselisige hésdashliq qilidighan döletlerdiki muhim shexislerning köp qétim muzakirisi we uchrushushliri, we Washinggitundiki Sherqiy Türkistan Milliy azatliq Merkizining tirishchanliqi netijiside, Xitay we uning ghalchillirining her-türlik qarshiliqliri we toqa-lenetlirige qarimay otturgha chiqti.Bu dewirning muqerer éhtiyajidi. Hökümetning qurulishi we uning buran-chapqunluq hayatida, milly rehbirimiz, dangliq Uyghur ziyalisi Ahmet Igemberdining singdürgen barliq ejrining sawabini Alladin tileymiz.

Ahmet Igemberdining siyasiy küreshliri we edebiy ijadiyiti, Sherqiy Türkistan hazirqi zaman tarixidiki muhim hadisilerning biri bolup, bu heqte milliy ustazlirimiz hésaplinidighan Profesor, Doktur Sultan Mehmut Qeshqiri, „Ahmet Igemberdi, bügün yalghuz talantliq shair bolupla qalmay, Sherqiy Türkistan xelqi ichidin chiqqan meshhur siyasiy rehber, meshhur yétekchi bolup qaldi. Sherqiy Türkistan xelqining milliy azatliq kürishide her zaman aldinqi septin orun élip keldi.“ Dése, Dunyagha meshhur hazirqi zaman Uyghur edebiyatining namayendilliridin biri bolghan, Nobél edebiyat mukapatining Altun yultuzluq midalining sahibi, inqilapchi Dolqun Yasin“… Asaret ichidin nurgha intilish, qepez ichidin erkinlikke telpünüsh, naheqchilik ichidin heqiqetni izdesh tuyghulliri, shair Ahmet Igemberdining türmilerdin otluq sadalarni yangritishqa küch-quwet we yönülüsh bexish etkenliki éniq…“ dégenidi.Dolqun Yasin yene „Ahmet igemberdini“Köp yazmighan bolsimu az lékin saz eserlerni yazdi…“ dep uning ijadiyitini teripleydu. Uningdin bashqa milliy ustazimiz, Uyghur hazirqi zaman edebiyati obzorchiliqining asasini salghan edebiyat nezeriyechisi Sidiqhaji Ruzi, 2005-yili 3-Ayning 15-küni yazghan „Inqilapchi, Dahiy we Shair Ahmet Igemberdi” dégen esiride „ Men bügün milletchilik, wetenperwerlik, xilmu-xil misralarda küylengen Shier toplamlirini tépiwaldim. Shundaqla hazirghiche men kütüp kelgen Shairnimu tépiwaldim, bu shair Ahmet Igemberdi. Bu shierlar Ahmet Igemberdining Shierliridur…“ dése, maqalining yene bir bölikide Ahmet Igemberdining „Manas Boyida“ dégen töwendiki:

…

Kech küz idi, chaqti chaqmaq, keldi zimin lerzige,
Xan tengridin chiqti künüm, chüshti düshmen wehiymige.

Tengriqutlar saldi chuqan, zulpiqari qolida,
Qachti düshmen, yandi tughlar, Manas derya boyida.
...

Qaldi kishnep, minglap Tulpar, Qaldi mertler yash töküp,
Tosti bulut yultuzumni, Qaldi baghlar solushup.
...

Ötti yillar, qisas ölmes, baqiy emes zulmet tün!
Chiqar bir kün, menggü parlap, xantengrige chökken kün.

Shier misraliri heqqide toxtulup:

“… Shair Ahmet Igemberdi xitap qildi! Höküm qildi! , - qaysi kün idi? Musteqilliq idi! Jang jiéshi, Istalin ikki dölet arqiliq, 1945-yili 8-Ayning 14-küni Uyghuristanning musteqilliqini paturiwetken, Uyghuristanning musteqilliqi örlep chiqqan zimin-Xantengrige paturiwetken.

Musteqilliq-bu ishench dégenliktur. Külkilik bir hadise shuki, bezi kishiler xudagha ishinermish, emma Uyghuristanning musteqil bolishigha ishenmesmish, bu qandaq mentiqe!? Uyghuristanni tarixta herqandaq küch musteqil dewletke aylandurup bergen emes. Peqet shu dewirning Uyghurliri qoligha qural élip, quralliq küresh yoli arqiliq bu ziminda musteqilliq jakarlighan! Jahangir döletler musteqilliq jakarlanghan u künini, xantengrige paturuwetti. Musteqilliq jakarlighan milliy rohmu xantengrige pétip ketti. Milliy roh partilap chiqqan kün,- deydu Shair shierida, musteqilliqmu partilap chiqmamdu? Shunga Allaning birlikige ishengen adem, wetenning musteqil bolishigha ishengen ademdur, Allaning birlikige, wetenning musteqil bolishigha ishengen adem, shieriy misralarda bu künning kélishini hüküm qilghan adem- shair exmet Igemberdi emesmu?“, dep yazidu.

Démisimu shair Ahmet Igemberdining Uyghur yéngi dewir edebiyatida tutqan orni alahiyde bolup, u özing qayanq lérik hésiyatqa, pütmes-tügimes ishench, yüksek ghayige ige siyasiy lirikilliri, bir dewir Sherqiy Türkistan jemiyitining, oxshimighan qatlamlirigha istitik bir nezer bilen yiltiz tartqan bolup, uning eserliridin, shu dewirning alahiydilikliri, wetinimizning siyasiy atmospurasi we her türlük ijtimayi munawsiwetlerni asanla köriwalghili bolidu.


Ahmet Igemberdi uningdin bashqa 2004-yili Australiye Sherqiy Türkistan jemiyitining Beshinchi qétimliq qurultiyini chaqrilishigha riyasetchilik qildi. Bu qurultay Australiyening Adilayde sheheride échlip, Démyan Rehmet (Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümitining muawén bash ménistiri) bu jemiyetning reyislikige saylandi.

Ahmet Igemberdi 2004-yili, 11-Ayning 20-küni Amérika Washinggiton sheherining, Washingiton mehmanxanisida échilghan Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümitining ikkinchi qétimliq omumiy yighinigha qatniship, omumiy yighinning élip bérilishigha yétekchilik qildi.Yighin Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Hökümitining Asasiy qanunlirini tüzüp chiqti.

Ahmet Igemberdi Abdul Eziz mexsumning eserlirining chet-elde neshir qilinishida alahiyde rol oynaydu. U pishqedem ustaz Abduleziz Mehsumning shierlirini öz qoli bilen chet-elge élip chiqqan bolup, uning we Abduleziz mexsumning qizi Zeynep xanimning sewebiy bilen Abduleziz Mehsumning eserliri weten siritida neshir qilindi „Ayrilmisun“ dégen shieri, hökümetning asasiy qanunigha kirgüzüldi.Ahmet Igemberdining éytishiche, Doktur, Professor Sultan Mehmut Qeshqiri Abdul Eziz Mehsumning, neshir qilinmay qalghan eserlirini xelq bilen yüz körüshtürüshtin ibaret shereplik xizmetni ishlewétiptudek.

Ahmet Igemberdi wetendin hör dunyagha chiqqandin kéyin izchil türde Abdulqadir Damullam, Sabit Damulam, Abduleziz Mexsum, Abduhaliq Uyghuri, Memtili Ependi, Eilihan Töre we Ehmetjan Qasimiylarning izidin mangdi we bu meydandin qetiy waz kechmidi. Shéhitlarning rohiy chaqrighan siyasiy küresh meydanlirida tingirqimasliq, ikkilenmeslik, rastchil, bir sözlük, semimiy bolush, nam shöhret we rahet-paraghet üchün musteqilliq meydanidin qetíy waz kechmesliktin ibaret bir qatar isil xisletler uninggha xelqimiz arisida yoquri shöhret qazandurdi.

Ahmet Igemberdi Sherqiy Türkistan Sürgündiki hökümitining, Amérika payitexti Washinggiton sheherige jaylashqan xelqaraliq Axbarat kulubidiki paaliyetlerge toluq qatniship, Axbarat yighinida xetme quran oqulghandin kéyin, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining qurulghanliqini resmiy dunyagha élan qildi. Ahmet Igemberdi bu yighinda muhim notuq sözlidi. Ahmet Igemberdi 2004-yili 21-Noyabir küni Aqasaray aldida ötküzülgen Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti sürgündiki hökümitining Jumhur reyisi, muawén reyisi, bash ménistir, ménistirlar, parlamént ezalirining qatnishishida, Sherqiy Türkistanning Ay-yultuzluq bayriqini tutup, qesem bérish paaliyitige qatnashti.

Ahmet Igemberdi 2005-yili Türkiye Yalowa wélayetlik hökümet bashqurghan, Türk dunyasi jamaetchilikliri we Döletlirining xelqaraliq Folklor bayrimigha teklip qilinip, Türkiyege Ayropilan bilen kelgende, Xitay hökümitining Türkiye hökümitige qilghan bésimi bilen Chigiridin kirgüzülmidi.Ahmet Igemberdi Ayirportta muxbirlarning ziyaritini qobul qilip, Xitayning Sherqiy Türkistan xelqige zorlap téngiwatqan mustemlikichilik siyasitini pash qildi. U bu qétim xelqaraliq Folklor yighinigha qatnishalmighan bolsimu, Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümitining 25-, 26-, 27-künliri 3-qétimliq omumiy yighininni chaqridi.

Ahmet Igemberdi 2006-yili11-Ayning 12-küni Adalade Sheheride ötküzülgen, Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyitining, dölet bayrimimizni tebriklesh paaliyetide, uning weten-xelq aldida körsetken xizmetliri üchün, jamaet namidin teyyarlanghan, aliy mukapatni tapshuriwaldi.

Ahmet Igemberdining 2007-yili Aprilda yazghan „Weten Heqqide Qeside“ dégen lérik esiri, uning shieriyet ijadiyiti we siyasiy küreshliri xulasilengen, wekil xaraktérgha ige eser bolup, uningda apturning shexsiy hayati, dunya qarishi, senet we siyasiy meydani janliq ekis ettürülgen.Eserdiki istilistikiliq wastiler, eserning merkiziy iddiysi, eserde ipadilengen xahish we hergiz tiz pükmes jasaret eserning bedihiylikini shekillendürgen asasliq amillar bolup, bu eser mushundaq bir tiragédiyelik dewirde, uyghur edebiyatida yéngidin yitiship chiqiwatqan qelemkeshlerge yol körsütüp turidighan mayak bolup qalsa ejep emes!

Ahmet Igemberdi 2007-yili 8-ayning 11-küni Türkiye Sherqiy Türkistan Wexpisi teripidin oyushturilghan, Ahmet Igemberdi Nijadi we Professor, Doktur Sultan Mehmut Qeshqiriyning tughulghanliqining 70 yilliqi we ijadiyet paaliyetlirining 50 yilliqi munasiwiti bilen teshkillengen, 200 kishlik yighingha qatniship, yighin teshkülligichilliri we jamaet namidin hazirlanghan Shaadetname we aliy mukapatlarni tapshuriwaldi we yighingha qatnashqan Sherqiy Türkistanliq qérindashlirigha debdebilik teshekkur notuqi élan qildi.

Ahmed Igemberdi 2007-yili Aughust éyida Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining 4-qétimliq omumiy yighinigha qatnashti we bu yighin qatashquchilliri bilen hökümet heqqide 10 maddiliq muhim qarar maqullidi.

Ahmet Igemberdi, Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyitining 2008-yili 10-ayda ötküzgen, Adalaydetiki yighinlirigha teklip bilen qatnashti. Bu yighinlarda Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyiti özining uzun yiliq rehbiri Shayir we yazghuchi Ahmet Igemberdining weten-millet aldidiki uluq töhpillirini nezerge élip, uninggha Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyiti we jamaetchiliki namidin teshekkur éytip, töhpiler ekis ettürülgen tékist chüshürülgen Longqa teqdim qildi.

Ahmet Igemberdi 2009-yili 8-Ayning 24-künidin 28-künigiche Istanbulada ötküzülgen Xelqara Uyghur Qelemkeshler merkizining, resmiy ötküzülgen birinchi qétimliq qurultiyigha teklip bilen qatnashti.

Ahmet Igemberdi yene Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki hökümetning parlamént ezaliri bilen 2009-yili 10-Ayning 2-küni Türkiyening Istanbul Sheheride, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki hökümet we Parlaméntning 5- qétimliq qurultiyini chaqridi. Bu qurultay 2009-yili 10-ayning 5-künigiche dawamliship, nahayiti muwepeqiyetlik axirlashti. Bu qurultayda Ahmet Igemberdi yene pütün yighin ishtirakchillirining birdek awazi bilen, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümetning jumhur reyislikige saylandi.

Bu yighinda Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti qurulghandin kéyinki netije we achchiq sawaqlar xulasilinip,hökümet terkiwidiki yaramsiz, siyasiy meydani éniq bolmighan layaqetsiz kishiler parlaménttin chiqirilip, uzaq sinaqtin ötken, qabiliyetlik, bayriqi mustehkem bolghan Ismayil Chinggiz, Ghulam Yaghma Oghli, Ahmetjan Osmandek bir türküm qabiliyetlik we talantliq yéngi küchler toluqlap kirgüzildi.Ahmet Igemberdi yighin qatnashquchillirigha muhim söz qilip, hökümetning qurulushini téximu küchlendürüsh, yéngi qanlar bilen üzlüksiz toluqlash, ichkiy-tashqiy düshmenning her türlük aghdurmichiliq herketlirige zerbe bérip, mezlum xelqimizning milliy iradisige asasen, baturluq we pidakarliq bilen milliy musteqilliqimiz üchün toxtimay küresh qilishni otturgha qoydi.

Ahmet Igemberdi 2009-yili 10-Ayning 13-küni Yawropagha seper qilip, 14-kündin bashlap Frankfurt, Kölin, Düyisburg, Dortmund qatarliq sheherliridiki Türk dunyasining xelqaraliq shieriyet festiwalliri, Sherqiy Türkistan dawasigha ayit namayish we komfrenslerge qatnaship mezlum xelqimizning dert-hesritini anglatti. U yene „Türkiye“,„Hürriyet“,„Milliyet“, „Milliy Gazite“, „Zaman“,„Sabah“ we „Post“qatarliq metbuatlarni ziyaret qildi we künimizdiki Sherqiy Türkistanning siyasiy weziyitini anglatti.U „Zaman“ géziti oyushturghan bir qétimliq 500 kishlik yighinda söz qilip, mezlum Sherqiy Türkistan xelqining achchiq azawini tesirlik anglitip, yighinqatnashquchilliri ichidiki erbaplarning yoquri bahasigha érishti. U yawropa sepiride Sherqiy Türkistan teshkilatliri we Türk derneklirini ziyaret qildi we xelqimizning qizghin qarshi élishigha nahil boldi.

Ahmet Igemberdi bir tereptin siyasiy küresh qilsa yene bir tereptin medeniyet we aqartish herkiti élip barghan bir muellimdur.Uning hazirghiche weten ichi we siritida yazghan eserliri, „Zindandin Yangrighan Otluq Naxshilar“ (1998), „Sherqiy Türkistan Türk Dunyasining Qanliq Yarisi“(2000), „Sherqiy Türkistan Wetinim Méning“(2004), „Hijran“ (2005), „Hijran Derdi“(2006), „Sherqiy Türkistan We Milliy Musteqilliq“(2009) qatarliq 6 kitap qilinip neshir qilindi.

Uning bir qisim eserliri Uyghur, Türk,, Qazaq, Engilis we Rus tillirida neshir qilindi. U hazir özining buran-chapqunluq hayati heqqidiki eslimisini yézish üstide japaliq izdiniwatidu.

*****
Axmet Igemberdi, chet-elge hijret qilghan 24 yilliq hayatida weten-millet üchün hardim, taldim démey yürek qénini serip qilip, kemterlik bilen aldinqi birqanche ewlat milliy rehberlirimizdin ügünüp, béshini ichige tiqip ishlep, shexsiy nam-shöhret qazinishqa bérilmey, milliy herkitimizdiki xelqimizge tonulghan bir dahigha aylinipla qalmay, Sherqiy Türkistan medeniyet tariximizdiki, jümlidin Uyghur edebiyatidiki öchmes bir yoruq yultuzgha aylandi.

U wetenge béghishlap yazghan bir Shierida:

Wetinim ishqida yanghan bir shammen,
Jismida jush urghan bir tamche qanmen.
Xizmitim tégilmu, bilmeymen lékin,
Wetenning gadasi-bir xeste janmen!

Dep qelem tewiritip, kishlik xaraktérigha singip ketken, dahilargha xas, kichik piel, chiqishqaq, jangha yéqin, semimiy, shexsiyetchiliktin xaliy, rahet-paraghet we shan-shöhretke bérilmey, iztirap we qayghu bilen küresh ichide ötken hayatidin, milliy azatliq yolida bir esirge yéqin bezide qomandan, bezide esker bolup élip barghan siyasiy küreshliridin, addiyghine xulase chiqiridu.

Ahmet Igemberdi dégen isim, Sherqiy Türkistan medeniyet we siyasiy küresh tarixidiki muhim bir téma bolup, bu heqte her tereptin chongqur izdinishke toghra kélidu. Cheteldiki Sherqiy Türkistan Inqilawi meselisi üstide etrapliq toxtalghanda, büyüklirimizdin Elihan Töre, Memtimin Bughra, Ahmetjan Kasimi, Isa Yüsüp Aliptékin qatarliq meshhurlirimizning namini zikir qilmay ötüp kétish mumkin bolmighandekla, milliy rehbirimiz Ahmet Igemberdining isminimu tilgha almay ötkili bolmaydu. Uning milliy dawayimiz jeryanida qolgha keltürgen köp qirliq emgeklirini, xelqimiz haman bir kün mukapatlimay qalmaydu! (K.Atahan)

Eskertish:

(1)Qizil Déplom-Shu yillarda Ottura Asiya Darilfonining oqush püttürgen Situdentlargha béridighan déplom ikki xil bolup, elachi oqughuchilargha qizil déplom, undin bashqilargha kök déplom bériletti. Layaqetlik bolalmighanlar sinip chüshüp oqushini dawamlashturatti yaki oqushtin waz kéchetti.

(2)Nijadiy-Shair, inqilapchi Ahmet Igemberdining 1969-yillardin béri qollunup kéliwatqan texellusi bolup, aq téror qaplap ketken shu yillarda, kimlikini yoshurup ijadiyet élip bérish üchün qollunilghan.

(3) Adélaydé-Jenubiy Australiyening merkiziy sheheri.

Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hükümiti Medeniyet we
Teshwiqat Ménistirligi


Ottuzbirinchi Öktebir, 2009-Frankfurt/Gérmaniye

Menbe: http://hantengri.blogspot.com/2009/10/milliy-rehbirimiz-ahmet-igemberdining.html